"Ο «Πωστονλένε» και οι πρόσφυγες " γράφει για το βιβλίο του Μπέρτολτ Μπρεχτ ο Τάσος Τσακίρογλου ("Εφημερίδα των Συντακτών", 8.4.2022)

 ...............................................................

             Ο «Πωστονλένε» και οι πρόσφυγες   

γράφει ο Τάσος Τσακίρογλου ("Εφημερίδα των Συντακτών", 8.4.2022)

Εκτός από τις περιπτώσεις μιας αναγκαστικής προσφυγιάς, όπως αυτή των ανθρώπων από εμπόλεμες ζώνες, όπως η Συρία, το Αφγανιστάν, η Λιβύη ή σήμερα η Ουκρανία, υπάρχει και μια προσφυγιά «από επιλογή», όπως αυτή που επέλεξε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ το 1933, αμέσως μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία. Αυτή η αυτοεξορία διήρκεσε 15 ολόκληρα χρόνια και ο πλάνητας συγγραφέας βρέθηκε μεταξύ άλλων στην Πράγα, στη Βιέννη, στο Παρίσι, στην Ελβετία, στη Δανία, στη Φινλανδία και, τελικά, μέσω ΕΣΣΔ, στις ΗΠΑ.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Κριτική, σε μετάφραση (και με κατατοπιστικό επίμετρο) της Δέσποινας Σκούρτη, το βιβλίο του «Διάλογοι προσφύγων». Το έργο αυτό -γραμμένο από το 1939 μέχρι και το 1942- περιλαμβάνει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία από τη ζωή του Μπρεχτ, τα οποία έχει ενσωματώσει στους «διαλόγους» που διεξάγονται σε ένα καφενείο του Ελσίνκι, ανάμεσα σε έναν εργάτη και έναν μικροαστό φυσικό, με πολλά χαρακτηριστικά ο καθένας της τάξης του.

Τα κείμενα των διαλόγων αποτελούν μια πραγματική άσκηση διαλεκτικής: δηλαδή εκείνης της εκπαίδευσης που σε κάνει να βλέπεις τα πράγματα όχι στατικά και τετελεσμένα, αλλά στη δυναμική και στην εξέλιξή τους και, άρα, περισσότερο σα «διαδικασίες» και λιγότερο σαν εικόνες και στερεότυπα.

«Το διαβατήριο είναι ό,τι πολυτιμότερο έχει ο άνθρωπος […] θα λέγαμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι παρά μηχανικός κομιστής του διαβατηρίου» λέει ο Κάλε (ο εργάτης) στον Τσίφελ (τον μικροαστό φυσικό), στην αρχή του βιβλίου, ξεκινώντας με ένα παράδοξο: ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα, το αντικείμενο είναι τα πάντα! Το διαβατήριο είναι αυτό που σου προμηθεύει μια ταυτότητα, αυτό που σε προσδιορίζει και αυτό που σου ανοίγει τις πόρτες. Απ’ αυτό εξαρτάται τελικά η ίδια σου η ζωή!

Οι δύο πρόσφυγες στις πολλαπλές συζητήσεις τους κατά τη διάρκεια των συναντήσεών τους διαπιστώνουν κατ’ αρχάς αυτό που τους ενώνει: εγκατέλειψαν και οι δυο τη Γερμανία επειδή θεωρούσαν βαρβαρότητα τον φασισμό και τους ναζί. Στη συνέχεια όμως αναδύονται ανάμεσά τους οι πολλαπλοί ταξικοί φραγμοί: οι διαφορετικές παραδόσεις, οι συγκρουόμενες νοοτροπίες, οι προκαταλήψεις και οι ιδεολογίες που συγκροτούν το διανοητικό τους σύμπαν.

Στη διάρκεια αυτών των διαλόγων δίνεται η δυνατότητα στον Μπρεχτ να αναπτύξει με μεγαλοφυή τρόπο τις απόψεις του για το ναζιστικό καθεστώς, για τον ολοκληρωτισμό, τις παρακολουθήσεις, τον Χίτλερ (ο οποίος δεν κατονομάζεται πουθενά στο βιβλίο, απλώς αναφέρεται ως «ο Πωστονλένε»), την αυταρχική εκπαίδευση, τον πόλεμο, τον ρατσισμό και τον καπιταλισμό. «Είναι ανόητο να πει κανείς ότι ο καπιταλισμός αντέχεται, αλλά ο φασισμός παραπάει. Αν γινόταν καπιταλισμός χωρίς φασισμό, τότε ο φασισμός δεν θα υπήρχε […] Η ιδέα ενός ειρηνικού καπιταλισμού είναι παρανοϊκή», γράφει.

Το έργο σε πολλά σημεία του –παρά το τραγικό των περιστάσεων της εποχής που πραγματεύεται– έχει ένα διεγερτικό χιούμορ: «Η Ελβετία είναι μια χώρα που φημίζεται ότι εκεί μπορεί κανείς να απολαύσει την ελευθερία. Υπό τον όρο, βέβαια, να είναι τουρίστας».

Έχει όμως και τα καυστικά του σημεία, όπου δεν χαρίζεται σε κανέναν: «Σε γενικές γραμμές, ο άνθρωπος σκέφτεται μόνο στην απόλυτη ανάγκη. Μόνο με το μαχαίρι στον λαιμό. Οι άνθρωποι φοβούνται το χάος». Έτσι εξηγείται ίσως και η ανάθεση της ευθύνης για την τύχη της Γερμανίας στον "Πωστονλένε"».