..............................................................
Ένα καταστροφικό ιδεολόγημα
*Σημείωση: Ομότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
γράφει ο Κύρκος Δοξιάδης* ("Εφημερίδα των Συντακτών"/ΑΠΟΨΕΙΣ, 24.06.25)
Ο Κώστας Σημίτης ήταν πρωθυπουργός επί δύο συνεχόμενες τετραετίες. Οπως έχουν προς το παρόν τα πράγματα, αν δεν συμβεί κάτι συγκλονιστικά απρόβλεπτο, φαίνεται πως το ίδιο θα ισχύσει και για τον Κυριάκο Μητσοτάκη. Τόσο ο Σημίτης όσο και ο Μητσοτάκης κάθε άλλο παρά θεωρούνται «χαρισματικοί» ηγέτες. Επί πλέον, ο «χαρισματικός» πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας το 2019 έχασε από τον καθόλου «χαρισματικό» Κυριάκο Μητσοτάκη· και το 2023 δεν έχασε απλώς, υπέστη ταπεινωτική εκλογική συντριβή από τον ίδιο. Η εμπειρία της σχετικά πρόσφατης ελληνικής πολιτικής ιστορίας δείχνει πως οι «χαρισματικοί» πολιτικοί ηγέτες μπορεί να «γοητεύουν τα πλήθη», αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα ότι κερδίζουν και εκλογές.
Το κοινωνικο-πολιτικό καθεστώς και οι εκπρόσωποί του φαίνεται πως αυτό το έχουν καταλάβει. Η Δεξιά στην Ελλάδα ποτέ της δεν στηριζόταν σε «χαρισματικούς» πολιτικούς. Ούτε τον Κωνσταντίνο Καραμανλή θα τον έλεγες χαρισματικό, το 54% στις εκλογές του 1974 οφειλόταν στην εξαιρετικά ιδιάζουσα συγκυρία των πρώτων μηνών μετά τη χούντα. Οι μηχανισμοί που εκλέγουν κυβερνήσεις της Δεξιάς και του καθεστώτος γενικότερα δεν εξαρτώνται ούτως ή άλλως από χαρισματικές προσωπικότητες.
Η ειρωνεία είναι πως την ιδεαλιστική πλάνη της «χαρισματικής προσωπικότητας» την πιστεύει η παράταξη εκείνη που καλώς εχόντων των πραγμάτων θα έπρεπε να προσεγγίζει την πολιτική από υλιστική σκοπιά. Σε έναν βαθμό, αναμενόμενο κιόλας. Η Αριστερά, ακριβώς επειδή δεν διαθέτει την οικονομική ισχύ και τους επικοινωνιακούς και ευρύτερα ιδεολογικούς μηχανισμούς που θα την ωθήσουν στην πολιτική εξουσία, είναι επιρρεπής στην αυταπάτη ενός μεγάλου λαϊκού ηγέτη που θα την οδηγήσει στη νίκη.
Οπως ισχύει γενικά για την ιδεολογία, το ιδεολόγημα του χαρισματικού ηγέτη στηρίζεται σε κάποια πραγματικότητα. Οι χαρισματικοί πολιτικοί όντως διακρίνονται κατά κανόνα για τη ρητορική τους δεινότητα, που τους παρέχει τη δυνατότητα να «κατατροπώνουν» τους πολιτικούς αντιπάλους στη Βουλή, στις πολιτικές συγκεντρώσεις και σε δημόσιες εμφανίσεις στα ΜΜΕ. Επί πλέον, ένας θεωρούμενος «χαρισματικός» ηγέτης οφείλει να διαθέτει κάποιες ηγετικές ικανότητες – να μπορεί να διατηρεί το κόμμα του οποίου ηγείται στοιχειωδώς ενοποιημένο. Ρητορική δεινότητα και στοιχειώδεις αρχηγικές ικανότητες διακρίνουν τον χαρισματικό πολιτικό από περιπτώσεις όπως ο Κασσελάκης, που στην καλύτερη περίπτωση διέθετε ικανότητες τηλεπερσόνας πρωινάδικου.
Από εκεί και πέρα, όμως, η αποπροσανατολιστική λειτουργία του ιδεολογήματος εκδηλώνεται πολλαχώς. Πριν από τη δικτατορία, ο όντως χαρισματικός ρήτορας Γεώργιος Παπανδρέου, για την ευρύτερη αντιδεξιά παράταξη και το λαϊκό κίνημα, ήταν γνωστός ως ο «Γέρος της Δημοκρατίας», παρά τον αντικομμουνισμό του και τον «διμέτωπο αγώνα», αλλά και τον ρόλο του στα Δεκεμβριανά λιγότερο από δύο δεκαετίες νωρίτερα. Η «χαρισματική» προσωπικότητά του συνέβαλε στην αποδυνάμωση της Αριστεράς, που στις εκλογές του 1958 είχε βγει δεύτερο κόμμα.
Μεταδικτατορικά, ο αδιαμφισβήτητα «χαρισματικός» Ανδρέας Παπανδρέου κυριάρχησε για περίπου δύο δεκαετίες στο πολιτικό τοπίο. Στη δική του περίπτωση, το ιδεολόγημα του χαρισματικού ηγέτη συγκάλυπτε κυρίως τον οπορτουνισμό του. Παρ’ ότι η κυβέρνηση της πρώτης τετραετίας του ΠΑΣΟΚ επέφερε σημαντικές προοδευτικές θεσμικές αλλαγές στο πλαίσιο ενός καθυστερημένου αστικού εκσυγχρονισμού, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι ταυτόχρονα η λαοφιλής (και εθνικίζουσα) δημαγωγία του Ανδρέα Παπανδρέου προετοίμαζε υπογείως το έδαφος για τον «ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό» που ακολούθησε μετά τον θάνατό του επί πρωθυπουργίας Σημίτη.
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η ιδεολογική λειτουργία του χαρισματικού ηγέτη συνίσταται κυρίως στην έμπρακτη υποβάθμιση του λαϊκού κινήματος. Η καταξίωση κάποιου πολιτικού αρχηγού ως χαρισματικού δεν είναι παρά η άλλη όψη ενός ιδεολογικού αυταρχισμού. Με άλλα λόγια, ενός αυταρχισμού που γίνεται αποδεκτός από τις λαϊκές τάξεις. Δεν θα ξεχάσω τον ενθουσιασμό ενός ταξιτζή όταν ο Α. Παπανδρέου είχε καθαιρέσει κάποιον υφυπουργό την ώρα που εκείνος βρισκόταν στο αεροπλάνο. «Αυτός είναι αρχηγός», μου είχε πει.
Η «αδιαμεσολάβητη σχέση» αρχηγού και οπαδών είναι το αναπόδραστο συμπλήρωμα του ιδεολογήματος του χαρισματικού ηγέτη. Τι χρειάζονται τα ενδιάμεσα όργανα, οι προσυνεδριακές διαδικασίες, οι συζητήσεις, οι οργανώσεις βάσης, οι εκπροσωπήσεις; Ο λαός ψηφίζει και επιδοκιμάζει, ο ηγέτης αποφασίζει και πράττει. Η όντως χαρισματική προσωπικότητα του Αλέξη Τσίπρα ήταν το τεράστιο άλλοθι για την αυτοκαταστροφική πορεία που ακολούθησε ο αρχηγισμός του ΣΥΡΙΖΑ, ιδίως μετά τις εκλογές του 2019. Είναι σχεδόν λυπηρό όμως να παρατηρεί κανείς την εξέλιξη του χαρισματικού ηγέτη μετά την καταστροφή του κόμματός του. Μια ασώματη κεφαλή που χρησιμοποιεί ένα ινστιτούτο για να απευθύνεται στον κόσμο. Ενας πρώην αριστερός ηγέτης ενός πρώην αριστερού κόμματος που δηλώνει ότι τώρα –«δυστυχώς», έστω– οφείλουμε να αγωνιζόμαστε για έναν δημοκρατικό καπιταλισμό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου