............................................................
Για το "Κιβώτιο" το μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου (1922 - 1978)
από τον φίλο στο fb Giannis Smoilis (facebook, 2/7/2018)
Για το "Κιβώτιο" το μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου (1922 - 1978)
από τον φίλο στο fb Giannis Smoilis (facebook, 2/7/2018)
Σαν
σήμερα, 40 χρόνια πριν, εγκατέλειψε τα εγκόσμια ένας απ' τους
μεγαλύτερους Έλληνες πεζογράφους, ο σπουδαίος, Άρης Αλεξάνδρου (δεν θα
πρωτοτυπήσω δηλώνοντας πως θεωρώ το "Κιβώτιο", ως μυθιστόρημα παγκόσμιας
εμβέλειας και το τοποθετώ ανάμεσα στα σημαντικότερα βιβλία που
γράφτηκαν τον εικοστό αιώνα, σε διεθνές επίπεδο - είναι, επίσης, κι ένα
απ' τα δέκα πιο αγαπημένα μου βιβλία, όλων των εποχών).
Με την αφορμή αυτή, μοιράζομαι ένα παλιότερο κείμενο μου για το συγκλονιστικό "Κιβώτιο":
Ξαναδιαβάζοντας το μυθικό "Κιβώτιο" του Άρη Αλεξάνδρου, διαπιστώνω ότι ο μετά-καφκικός συμβολισμός του, όχι μόνο δεν μπορεί να θεωρηθεί παρωχημένος αλλά, ίσως, σήμερα παρά ποτέ, να μας αφορά περισσότερο. Σήμερα που οργανώνονται ξανά (άλλοτε αθόρυβα κι άλλοτε θορυβωδώς) οι μεγάλες βεβαιότητες που - διαπιστωμένα - έφερναν πάντα, μόνο αίμα και τέφρα πάνω στη γη. Τα μετεμφυλιακά τραύματα, με επιφύλαξη θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι έχουν επουλωθεί, βαδίζουμε ολοταχώς, όμως, προς νέους (και πιο περίπλοκους) διχασμούς. Έτσι κι αλλιώς, βέβαια, το "Κιβώτιο" δεν είναι ένα μυθιστόρημα για τον εμφύλιο σαν τόσα άλλα, ούτε καν ένα έργο για την πικρή διάψευση της σοσιαλιστικής ουτοπίας. Η πολιτική του διάσταση δεν επισκιάζει την υπαρξιακή. Αυτό που το κάνει σπουδαίο είναι ο τρόπος που ο Αλεξάνδρου μάς παρουσιάζει μια όψη του μεγάλου ανθρώπινου εγχειρήματος - την επανάσταση στην πράξη - με τα μελανά χρώματα ενός αποπνικτικού εφιάλτη, παράλογης λεπτολογίας (οι συγκλονιστικές σελίδες όπου ο αφηγητής περιγράφει με σχολαστικότητα λογιστή, τις ανακατατάξεις στην ιεραρχία της αποστολής μετά από μια μάχη και τις απώλειες που προκάλεσε σε ανθρώπινο δυναμικό, μπορούν να συγκριθούν με τις καλύτερες εμπνεύσεις του Κάφκα: η ψυχρότητα στη διατύπωση, το γραφειοκρατικό πνεύμα που κεφαλαιοποιεί τον θάνατο σαν να πρόκειται για το πιο κοινό γεγονός, ο τρόμος που συγκαλύπτεται από ένα με το ζόρι επιστρατευμένο, και εντελώς παράταιρο, λογικό ύφος, η υποψία ότι ο άνθρωπος είναι αναλώσιμος και αντικαθίσταται, ανά πάσα στιγμή, απ' τον πάσα ένα -"Das Man", όπως έλεγε ο Χάιντεγγερ), αναγκάζοντάς μας - αφού, θέλοντας και μη, ταυτιζόμαστε με τον ανώνυμο αφηγητή - να παραδεχτούμε ότι η ματαιότητα είναι η μόνιμη (και μη αναιρέσιμη) συνθήκη κάθε οντολογικού διαβήματος. Δεν κατηχεί ο συγγραφέας, δεν ανακοινώνει. Μας αφήνει να το υποψιαστούμε μ' έναν τρόπο που παγώνει την ψυχή. Ακριβώς επειδή βρισκόμαστε στην περιοχή του εφιάλτη, έχουμε ανάγκη από ένα ύφος καθαρό, (ψευδο)ορθολογιστικό, σίγουρο. Οι ήρωες του Κάφκα ποτέ δεν παραληρούν. Μπροστά στο Παράλογο, αντιτάσσουν την τελευταία τους ελπίδα, τη λογική. Έτσι προκύπτει η γοητευτικότατη αντίφαση που κάνει τα έργα του, μοναδικά. Υπό ρεαλιστικές συνθήκες, θα έπρεπε να εξεγείρονται αυτά τα πλάσματα, να ουρλιάζουν, να τρελαίνονται ή να αυτοκτονούν. Τουναντίον, μένουν ως το τέλος σοβαρά και ευπρεπή. Αυτή τους η σοβαρότητα, όμως, δεν τα καθιστά αξιοπρεπή αλλά γελοία. Η λογική σαν άμυνα μέσα σ' έναν παράλογο κόσμο, γίνεται ακόμα ένα όργανο της συμπαντικής κοροϊδίας με στόχο τον εξευτελισμό του ανθρώπου. Ιδού η κακόβουλη κωμωδία.
Το "Κιβώτιο" είναι, επίσης, μια κακόβουλη κωμωδία. Που δεν παίζεται στις πλάτες των Κομμουνιστών στρατιωτών αλλά εις βάρος ολόκληρου του ανθρώπινου γένους. Ο καθένας βάζει στο κιβώτιο ό,τι θέλει, όλοι όμως έχουν την αποστολή τους. Να το μεταφέρουν από την πόλη Ν στην πόλη Κ. Σήμερα που ζούμε το τέλος των ιδεολογιών, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι τελειώσαμε με τα "κιβώτια". Πράγμα που είναι, φυσικά, ψέμμα. Πολλοί είδαν την Αριστερά στο έργο του Αλεξάνδρου και ξεμπέρδεψαν εύκολα μαζί του αλλά δεν είναι τόσο απλό. Η Αριστερά υπήρξε ιδανικός στόχος για τους επιπόλαιους αναγνώστες γιατί είναι φορτωμένη με πολύ ανθρωπισμό και πίστη και εκτίθεται εύκολα. Όταν περιμένουμε πολλά από κάποιον, είναι πιθανότερο να απογοητευτούμε. Δεν εξαντλείται εκεί η θλίψη του "Κιβωτίου". Όπως δεν εξαντλείται η θλίψη του Κάφκα στη διαπίστωση ότι δεν έχει νόημα να μάχεται κανείς τον απρόσωπο μηχανισμό της Εξουσίας. Στην πραγματικότητα, η απόγνωση αφορά το σύνολο των εγχειρημάτων μας. Και την αστεία βεβαιότητά μας ότι είμαστε εδώ για να φέρουμε σε πέρας μια κάποια δουλειά. Ο χωρομέτρης του "Πύργου" πιστεύει ειλικρινέστατα (και σκανδαλωδώς για μας τους αναγνώστες) στην ύψιστη σημασία του ρόλου που καλείται να παίξει στο χωριό, ο Κ της "Δίκης" στην αδιαμφισβήτητη αθωώτητά του και ο ανώνυμος αφηγητής του "Κιβωτίου" στο αναγκαίο μιας καλόπιστης, αντικειμενικής και "χρήσιμης" πάνω απ' όλα, μαρτυρίας. Αν ο "Πύργος" διακωμωδεί σκληρά την σιγουριά μας στην υιοθέτηση μιας ιδιότητας, η "Δίκη" τον τρόπο που διεκδικούμε το αναφαίρετο δικαίωμα μας στην ελευθερία και την αθωώτητα, τότε το "Κιβώτιο" - κι ο Αλεξάνδρου σαν άξιος επίγονος του Κάφκα- χλευάζει τόσο τα προηγούμενα, όσο και την ματαιοδοξία του συγγραφέα (την τόσο ιδεαλιστική τελικά) που "μάχεται" κλεισμένος στο κελί του, με τις αναμνήσεις, τους στοχασμούς, τις πεποιθήσεις του, πασχίζοντας να διασώσει απ' το χάος μια κάποια ευκρινή εικόνα του "τι συνέβη". Δίνει λόγο απέναντι στον προσωπικό του ανακριτή: στη συνείδηση του, στους Άλλους, στον Κόσμο, την Ιστορία ή απλά την μεγάλη ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Στη θέση του ανώνυμου αφηγητή του "Κιβωτίου" οφείλουμε να τοποθετήσουμε τον Άνθρωπο (όλοι κουβαλάμε το "κιβώτιό" μας από ένα σημείο Χ -τη γέννηση- μέχρι ένα σημείο Ψ -τον θάνατο-) και τον Συγγραφέα. Τις δύο όψεις της συλλογικής Μνήμης, μέσα στην έρημο του Χρόνου. Μια φρικτή ματαιοπονία, τελικά, το να διασώσουμε την εμπειρία μας απ' τα σαγόνια της λήθης, που σταθερά κερδίζει έδαφος.
Ο Αλεξάνδρου δεν έγραψε ένα βιβλίο για την αποτυχία της Αριστεράς, αυτή είναι η επιδερμική και πρόχειρη εκτίμηση των διαφωνούντων που αφορμή ψάχνουν για να καταδικάσουν και να απορρίψουν ό,τι δεν καταλαβαίνουν. Έγραψε, σε μια στιγμή κρυστάλλινης διαύγειας, και κάτω απ' την απαραίτητη αλληγορική μεταμφίεση (ακριβώς για να αποτύχουν στην αποκωδικοποίηση οι περαστικοί) το μεγάλο μυθιστόρημα απομυθοποίησης που είχαν ανάγκη τα Ελληνικά Γράμματα, τα τόσο πολύ μπουχτισμένα από επικολυρικούς παιάνες εθνικιστικής έξαρσης, μελοδραματικές μπαγκατέλες για αρχάριους ρομαντικούς και τα πληκτικά ονειροπολήματα των κάθε λογής, ανώριμων νοσταλγών πάσης εξιδανικευμένης μαλακίας (ακόμα γράφονται, φευ, άπειρα τέτοια). Μιας απομυθοποίησης που την έχουμε και σήμερα ανάγκη. Όχι για να γίνουμε πιο κυνικοί ή να αποφύγουμε την ευθύνη και την εμπλοκή πίσω από ένα αφοριστικό "τίποτα δεν έχει νόημα, το νόημα το δίνουμε εμείς, το "Κιβώτιο" περιέχει ό,τι βάζει ο καθείς μέσα του" αλλά για να θυμόμαστε, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι σ' όποιον ιερό σκοπό κι αν είμαστε ταγμένοι (και είμαστε πάντα, ακόμα κι όταν δεν το καταλαβαίνουμε), το κενό καραδοκεί, δίπλα μας, βαδίζει παράλληλα μ' εμάς. Δεν θα ωφελήσει αν, από υπερβολική σιγουριά, το γεμίσουμε πρόωρα με το πτώμα μας.
Με την αφορμή αυτή, μοιράζομαι ένα παλιότερο κείμενο μου για το συγκλονιστικό "Κιβώτιο":
Ξαναδιαβάζοντας το μυθικό "Κιβώτιο" του Άρη Αλεξάνδρου, διαπιστώνω ότι ο μετά-καφκικός συμβολισμός του, όχι μόνο δεν μπορεί να θεωρηθεί παρωχημένος αλλά, ίσως, σήμερα παρά ποτέ, να μας αφορά περισσότερο. Σήμερα που οργανώνονται ξανά (άλλοτε αθόρυβα κι άλλοτε θορυβωδώς) οι μεγάλες βεβαιότητες που - διαπιστωμένα - έφερναν πάντα, μόνο αίμα και τέφρα πάνω στη γη. Τα μετεμφυλιακά τραύματα, με επιφύλαξη θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι έχουν επουλωθεί, βαδίζουμε ολοταχώς, όμως, προς νέους (και πιο περίπλοκους) διχασμούς. Έτσι κι αλλιώς, βέβαια, το "Κιβώτιο" δεν είναι ένα μυθιστόρημα για τον εμφύλιο σαν τόσα άλλα, ούτε καν ένα έργο για την πικρή διάψευση της σοσιαλιστικής ουτοπίας. Η πολιτική του διάσταση δεν επισκιάζει την υπαρξιακή. Αυτό που το κάνει σπουδαίο είναι ο τρόπος που ο Αλεξάνδρου μάς παρουσιάζει μια όψη του μεγάλου ανθρώπινου εγχειρήματος - την επανάσταση στην πράξη - με τα μελανά χρώματα ενός αποπνικτικού εφιάλτη, παράλογης λεπτολογίας (οι συγκλονιστικές σελίδες όπου ο αφηγητής περιγράφει με σχολαστικότητα λογιστή, τις ανακατατάξεις στην ιεραρχία της αποστολής μετά από μια μάχη και τις απώλειες που προκάλεσε σε ανθρώπινο δυναμικό, μπορούν να συγκριθούν με τις καλύτερες εμπνεύσεις του Κάφκα: η ψυχρότητα στη διατύπωση, το γραφειοκρατικό πνεύμα που κεφαλαιοποιεί τον θάνατο σαν να πρόκειται για το πιο κοινό γεγονός, ο τρόμος που συγκαλύπτεται από ένα με το ζόρι επιστρατευμένο, και εντελώς παράταιρο, λογικό ύφος, η υποψία ότι ο άνθρωπος είναι αναλώσιμος και αντικαθίσταται, ανά πάσα στιγμή, απ' τον πάσα ένα -"Das Man", όπως έλεγε ο Χάιντεγγερ), αναγκάζοντάς μας - αφού, θέλοντας και μη, ταυτιζόμαστε με τον ανώνυμο αφηγητή - να παραδεχτούμε ότι η ματαιότητα είναι η μόνιμη (και μη αναιρέσιμη) συνθήκη κάθε οντολογικού διαβήματος. Δεν κατηχεί ο συγγραφέας, δεν ανακοινώνει. Μας αφήνει να το υποψιαστούμε μ' έναν τρόπο που παγώνει την ψυχή. Ακριβώς επειδή βρισκόμαστε στην περιοχή του εφιάλτη, έχουμε ανάγκη από ένα ύφος καθαρό, (ψευδο)ορθολογιστικό, σίγουρο. Οι ήρωες του Κάφκα ποτέ δεν παραληρούν. Μπροστά στο Παράλογο, αντιτάσσουν την τελευταία τους ελπίδα, τη λογική. Έτσι προκύπτει η γοητευτικότατη αντίφαση που κάνει τα έργα του, μοναδικά. Υπό ρεαλιστικές συνθήκες, θα έπρεπε να εξεγείρονται αυτά τα πλάσματα, να ουρλιάζουν, να τρελαίνονται ή να αυτοκτονούν. Τουναντίον, μένουν ως το τέλος σοβαρά και ευπρεπή. Αυτή τους η σοβαρότητα, όμως, δεν τα καθιστά αξιοπρεπή αλλά γελοία. Η λογική σαν άμυνα μέσα σ' έναν παράλογο κόσμο, γίνεται ακόμα ένα όργανο της συμπαντικής κοροϊδίας με στόχο τον εξευτελισμό του ανθρώπου. Ιδού η κακόβουλη κωμωδία.
Το "Κιβώτιο" είναι, επίσης, μια κακόβουλη κωμωδία. Που δεν παίζεται στις πλάτες των Κομμουνιστών στρατιωτών αλλά εις βάρος ολόκληρου του ανθρώπινου γένους. Ο καθένας βάζει στο κιβώτιο ό,τι θέλει, όλοι όμως έχουν την αποστολή τους. Να το μεταφέρουν από την πόλη Ν στην πόλη Κ. Σήμερα που ζούμε το τέλος των ιδεολογιών, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι τελειώσαμε με τα "κιβώτια". Πράγμα που είναι, φυσικά, ψέμμα. Πολλοί είδαν την Αριστερά στο έργο του Αλεξάνδρου και ξεμπέρδεψαν εύκολα μαζί του αλλά δεν είναι τόσο απλό. Η Αριστερά υπήρξε ιδανικός στόχος για τους επιπόλαιους αναγνώστες γιατί είναι φορτωμένη με πολύ ανθρωπισμό και πίστη και εκτίθεται εύκολα. Όταν περιμένουμε πολλά από κάποιον, είναι πιθανότερο να απογοητευτούμε. Δεν εξαντλείται εκεί η θλίψη του "Κιβωτίου". Όπως δεν εξαντλείται η θλίψη του Κάφκα στη διαπίστωση ότι δεν έχει νόημα να μάχεται κανείς τον απρόσωπο μηχανισμό της Εξουσίας. Στην πραγματικότητα, η απόγνωση αφορά το σύνολο των εγχειρημάτων μας. Και την αστεία βεβαιότητά μας ότι είμαστε εδώ για να φέρουμε σε πέρας μια κάποια δουλειά. Ο χωρομέτρης του "Πύργου" πιστεύει ειλικρινέστατα (και σκανδαλωδώς για μας τους αναγνώστες) στην ύψιστη σημασία του ρόλου που καλείται να παίξει στο χωριό, ο Κ της "Δίκης" στην αδιαμφισβήτητη αθωώτητά του και ο ανώνυμος αφηγητής του "Κιβωτίου" στο αναγκαίο μιας καλόπιστης, αντικειμενικής και "χρήσιμης" πάνω απ' όλα, μαρτυρίας. Αν ο "Πύργος" διακωμωδεί σκληρά την σιγουριά μας στην υιοθέτηση μιας ιδιότητας, η "Δίκη" τον τρόπο που διεκδικούμε το αναφαίρετο δικαίωμα μας στην ελευθερία και την αθωώτητα, τότε το "Κιβώτιο" - κι ο Αλεξάνδρου σαν άξιος επίγονος του Κάφκα- χλευάζει τόσο τα προηγούμενα, όσο και την ματαιοδοξία του συγγραφέα (την τόσο ιδεαλιστική τελικά) που "μάχεται" κλεισμένος στο κελί του, με τις αναμνήσεις, τους στοχασμούς, τις πεποιθήσεις του, πασχίζοντας να διασώσει απ' το χάος μια κάποια ευκρινή εικόνα του "τι συνέβη". Δίνει λόγο απέναντι στον προσωπικό του ανακριτή: στη συνείδηση του, στους Άλλους, στον Κόσμο, την Ιστορία ή απλά την μεγάλη ιδέα που έχει για τον εαυτό του. Στη θέση του ανώνυμου αφηγητή του "Κιβωτίου" οφείλουμε να τοποθετήσουμε τον Άνθρωπο (όλοι κουβαλάμε το "κιβώτιό" μας από ένα σημείο Χ -τη γέννηση- μέχρι ένα σημείο Ψ -τον θάνατο-) και τον Συγγραφέα. Τις δύο όψεις της συλλογικής Μνήμης, μέσα στην έρημο του Χρόνου. Μια φρικτή ματαιοπονία, τελικά, το να διασώσουμε την εμπειρία μας απ' τα σαγόνια της λήθης, που σταθερά κερδίζει έδαφος.
Ο Αλεξάνδρου δεν έγραψε ένα βιβλίο για την αποτυχία της Αριστεράς, αυτή είναι η επιδερμική και πρόχειρη εκτίμηση των διαφωνούντων που αφορμή ψάχνουν για να καταδικάσουν και να απορρίψουν ό,τι δεν καταλαβαίνουν. Έγραψε, σε μια στιγμή κρυστάλλινης διαύγειας, και κάτω απ' την απαραίτητη αλληγορική μεταμφίεση (ακριβώς για να αποτύχουν στην αποκωδικοποίηση οι περαστικοί) το μεγάλο μυθιστόρημα απομυθοποίησης που είχαν ανάγκη τα Ελληνικά Γράμματα, τα τόσο πολύ μπουχτισμένα από επικολυρικούς παιάνες εθνικιστικής έξαρσης, μελοδραματικές μπαγκατέλες για αρχάριους ρομαντικούς και τα πληκτικά ονειροπολήματα των κάθε λογής, ανώριμων νοσταλγών πάσης εξιδανικευμένης μαλακίας (ακόμα γράφονται, φευ, άπειρα τέτοια). Μιας απομυθοποίησης που την έχουμε και σήμερα ανάγκη. Όχι για να γίνουμε πιο κυνικοί ή να αποφύγουμε την ευθύνη και την εμπλοκή πίσω από ένα αφοριστικό "τίποτα δεν έχει νόημα, το νόημα το δίνουμε εμείς, το "Κιβώτιο" περιέχει ό,τι βάζει ο καθείς μέσα του" αλλά για να θυμόμαστε, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι σ' όποιον ιερό σκοπό κι αν είμαστε ταγμένοι (και είμαστε πάντα, ακόμα κι όταν δεν το καταλαβαίνουμε), το κενό καραδοκεί, δίπλα μας, βαδίζει παράλληλα μ' εμάς. Δεν θα ωφελήσει αν, από υπερβολική σιγουριά, το γεμίσουμε πρόωρα με το πτώμα μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου