Πριν από 50 χρόνια, στις 4 Ιανουαρίου 1960, ένα αυτοκίνητο το οποίο οδηγούσε ο Μισέλ Γκαλιμάρ, ανιψιός του γνωστού Γάλλου εκδότη, ξέφυγε από την πορεία του και έπεσε με ορμή πάνω σε ένα δέντρο. Από τα συντρίμμια του ανασύρθηκε νεκρός ο Αλμπέρ Καμί. Ήταν μόλις 46 χρόνων. Ακολουθεί ένα κείμενο - απόσπασμα μιας συζήτησης για τον Καμί τριών φιλοσόφων από την Ισπανία, την Ιταλία και τη Γαλλία, και της μελετήτριας του έργου του, τον Νοέμβρη του 2002 στο Κέντρο Πομπιντού.
...ΑΛΕΝ ΦΙΝΚΙΕΛΚΡΟΤ (ο Γάλλος φιλόσοφος): Διαπιστώνω ότι το ζήτημα της επικαιρότητας του Καμί κρύβει μια παγίδα. Γιατί ο Καμί αφιέρωσε πολλή ενέργεια, χρόνο, δράση και σκέψη στην κριτική του ολοκληρωτισμού και εμείς έχουμε την αίσθηση, την πιθανόν δικαιολογημένη, ότι ο ολοκληρωτισμός ανήκει στο παρελθόν. Μπορεί βέβαια να νιώσουμε τον πειρασμό να πούμε ότι άσκησε κριτική στον ολοκληρωτισμό, αλλά ο Καμί είναι επίκαιρος στο μέτρο που δεν παρέλειψε να ασκήσει κριτική και στις κοινωνίες μας, οι οποίες άλλωστε συνεχίζουν σήμερα να λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούσαν και χθες, στους καιρούς του. Με άλλα λόγια, η κριτική του ολοκληρωτισμού θα ήταν αυτονόητη και, σε ένα στοχασμό για τον Καμί, δεν θα 'πρεπε να εξετάζουμε την τωρινή μας εποχή. Κάνοντας έτσι, λησμονούμε ότι αυτό που ήταν αυτονόητο εκείνη την περίοδο -τουλάχιστον για τη διανόηση- ήταν ακριβώς η προσχώρηση στον ολοκληρωτισμό ή, αν όχι η προσχώρηση, η αποδραματοποίησή του, η υποβάθμισή του, το να είμαστε συνοδοιπόροι του. Και δεν προστατευόμαστε από τον σημερινό κομφορμισμό, αν δεν παίρνουμε προφυλάξεις απέναντι στον χθεσινό κομφορμισμό. Ακριβώς γι' αυτό, θα ήθελα να διαβάσω δύο σύντομα αποσπάσματα από ένα άρθρο αφιερωμένο στον Καμί, την επαύριο του θανάτου του, γραμμένο από τον Πολωνό ποιητή Τσέσλαβ Μίλος, ο οποίος κατοικούσε τότε στη Γαλλία. Στα τέλη της δεκαετίας του '40 ήταν διπλωμάτης στην πολωνική πρεσβεία στο Παρίσι, έπειτα ζήτησε πολιτικό άσυλο και έζησε μερικά χρόνια στη Γαλλία, για να μεταναστεύσει στη συνέχεια για δεύτερη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες: «Θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί εκείνοι που σαν και μένα προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη νιώθουν τόση ευγνωμοσύνη για τον Καμί. Μας ήταν πιο οικείος -νομίζω ότι μπορώ να μιλάω στο όνομα και άλλων προσώπων- από όλους σχεδόν τους σύγχρονους Γάλλους συγγραφείς. Ο ιστορικός παραλληλισμός δεν ήταν αμελητέος παράγοντας. Οι Γάλλοι διανοούμενοι της δεκαετίας του '40 και του '50 ήταν γοητευμένοι από την Ιστορία. Και εμείς ήμασταν, αλλά με ένα διαφορετικό τρόπο. Αυτοί απέβλεπαν σε ένα είδος προσωπικού κορεσμού μέσα από το έργο της ιστορικότητας. Εμείς ήμασταν ήδη κορεσμένοι και γι' αυτό περνούσαμε, θα μπορούσαμε να πούμε, από την άλλη πλευρά».
Ηταν οι ακτές της Αφρικής και η λαϊκή του καταγωγή που διέσωζαν τον Καμί από μια κακή αστική συνείδηση; Σε κάθε περίπτωση, αυτός αντιμετώπιζε τα είδωλα του καιρού του με μια δυσπιστία, για την οποία πλήρωνε το τίμημα, επειδή οι διανοούμενοι δεν συγχωρούν μια τέτοια έλλειψη σεβασμού για τις μεταεγελιανές θεωρητικές επινοήσεις. Διαβάζω και αυτό το άλλο απόσπασμα, που νομίζω ότι είναι ακόμα πολύ ενδιαφέρον, πολύ αληθινό:«Ο Καμί υπήρξε ένας από τους λίγους δυτικούς διανοούμενους που μου έτειναν το χέρι, όταν εγκατέλειψα τη σταλινική Πολωνία το 1951, ενώ άλλοι με απέφευγαν και με θεωρούσαν σαν ένα μίασμα και σαν κάποιον που αμάρτησε ενάντια στο μέλλον. Αυτός ήταν ο κομφορμισμός, δεν ήταν θιασώτες του ολοκληρωτισμού επειδή αγαπούσαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δεν ήταν θιασώτες του ολοκληρωτισμού από κάποια έλξη προς τη βία και την ωμότητα. Αποδέχονταν τις δυσάρεστες πραγματικότητες λέγοντας ότι είναι η φωνή, το κόμμα του μέλλοντος. Είναι αρκετά σκληρό -για ένα φτωχοδιάβολο που δεν είχε ποτέ άλλη περιουσία από το τομάρι του και την πένα του- να σε παρουσιάζουν στον Τύπο σαν ένα χορτάτο αστό που εγκατέλειψε τη σοσιαλιστική του πατρίδα. Δεν έπαψα ποτέ να δέχομαι παρόμοιες "φιλοφρονήσεις" και εκείνη η περίοδος ήταν πολύ δύσκολη. Με τη Δεξιά δεν υπήρξε κοινή γλώσσα, με την Αριστερά υπήρχε μια ολική παρεξήγηση, επειδή οι πολιτικές μου απόψεις προηγούνταν μερικά χρόνια από αυτό που θα γινόταν κοινός τόπος μετά το 1956. Σε μια τόσο στενάχωρη κατάσταση, η φιλία αναθερμαίνει και δίνει εκείνο το ελάχιστο ασφάλειας, χωρίς το οποίο αυτοεκτίθεται κανείς σε μηδενιστικούς πειρασμούς. Οι εγελιανοί διανοούμενοι δεν θα κατανοήσουν ποτέ ποιες συνέπειες μπόρεσαν να έχουν οι δικές τους εξυπνάδες στο πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων και ποια άβυσσο έσκαβαν ανάμεσα στους εαυτούς τους και τους κατοίκους της Ανατολικής Ευρώπης, ανεξάρτητα αν ήταν πληροφορημένοι ή όχι για τον Μάο. Η φιλοσοφία είναι κάτι πολύ σαρκικό, ψυχραίνει το βλέμμα ή, όπως συμβαίνει με τον Καμί, εισάγει στον άνθρωπο την εγκαρδιότητα ενός αδελφού».
Φτάνω τώρα σε αυτό που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα ερώτημα: μιλήσατε για την τρομοκρατία και προφανώς ο νους μας πάει σε αυτή τη ριζική και αδιάλλακτη καταδίκη της τρομοκρατίας από μέρους του Καμί. Η πιο άμεση και καυτή επικαιρότητα μας παραπέμπει σήμερα με ιδιαίτερο τρόπο σε αυτή τη φράση του Καμί: «Οποια και αν είναι η υπόθεση που υπερασπιζόμαστε, αυτή θα παραμένει πάντα ατιμασμένη από την τυφλή σφαγή ενός αθώου πλήθους, κατά την οποία ο φονιάς γνωρίζει προκαταβολικά ότι θα σκοπεύσει τη γυναίκα και το παιδί».
Μπορούμε όμως να αναρωτηθούμε από πού ήρθε στον Καμί η δύναμη, η αυστηρότητα αυτής της καταδίκης. Σίγουρα από μια ορισμένη ηθική ακεραιότητα, αλλά ίσως από κάτι περισσότερο, ίσως από κάτι βαθιά φιλοσοφικό και μάλιστα οντολογικό. Ο Καμί λέει: «Δεν ζούμε από πάλη και από μίσος, δεν πεθαίνουμε πάντα με τα όπλα στα χέρια. Υπάρχει η Ιστορία και υπάρχει και κάτι άλλο. Η απλή ευτυχία, το πάθος των ανθρώπινων υπάρξεων, η φυσική ομορφιά». Στην απάντησή του στον «Εξεγερμένο άνθρωπο» ο Σαρτρ λέει: «Ολη την αξία που ένας καταπιεσμένος μπορεί ακόμα να έχει στα δικά του μάτια τη βάζει στο μίσος που έχει για άλλους ανθρώπους και η φιλία του για τους συντρόφους του περνάει μέσα από αυτό το μίσος». Μια ύπαρξη είναι τρομερά κορεσμένη από την ιστορικότητα (για να μιλήσουμε όπως ο Μίλος) και μια ψυχολογία έχει ολικά κυριαρχηθεί από το μίσος.
Ετσι επιβάλλεται η τρομοκρατία και αν ο Καμί την απορρίπτει είναι επειδή είναι ένας στοχαστής του ορίου, είναι πάντοτε ένας στοχαστής του ορίου.Το όριο είναι αληθινά η έμμονη ιδέα του. Υπάρχει η Ιστορία, υπάρχει και κάτι άλλο. Μια οντολογία του ορίου, ιδού αυτό που βλέπω στον Καμί και ιδού το ερώτημα που θα ήθελα να θέσω: αυτή δεν είναι μήπως η πρωτοτυπία του σε έναν κόσμο, σε μια κοινωνία, σε μια προμηθεϊκή νεωτερικότητα, που διακατέχεται από την ιδέα της υπέρβασης όλων των ορίων; Αυτός ο στοχαστής είναι πάντοτε προσεκτικός στον κίνδυνο της απώλειας του μέτρου. Ισως αυτή η προσοχή είναι που συνδέει όλες του τις κριτικές: την κριτική τον ολοκληρωτισμού, την κριτική της τρομοκρατίας και ίσως και ορισμένων τεχνικο-οικονομικών όψεων μιας κοινωνίας, η οποία δεν παύει να προχωράει προς τα μπρος περιφρονώντας όλα τα όρια...
Από την "ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ", 17/4/2010, σε επιμέλεια και μετάφραση του Θανάση Γιαλκέτση
ΥΓ. Δες και στις "Αναγνώσεις" την α' ανάρτηση για τον Καμί
