....................................................................................
Ριχάρδος Γ΄, ένας διαχρονικός πολιτικός
Tου Θανου Βερεμη*
Η μεγάλη τέχνη μιλάει σ’ όλες τις εποχές. Σε συνέντευξή του ο σκηνοθέτης της παράστασης του Ριχάρδου Γ΄ στην Επίδαυρο, Σαμ Μέντες, επισημαίνει ότι ο νέος Σαίξπηρ πειραματιζόταν με διαφορετικές θεατρικές φόρμες. «Ρεαλιστικές δολοφονίες επί σκηνής αλλά και αθέατους θανάτους (...) τελετουργικές σκηνές πένθους και κωμικές ίντριγκες. Δεν φοβόταν να συνδυάζει παράφωνες στιγμές συνδέοντας την κωμωδία με τη βαθιά τραγωδία». Ο Ριχάρδος Γ΄ των Σπέισι - Μέντες είναι ένα πλήρες θέαμα, αστείο και τραγικό μαζί, σαν τη ζωή.
Ο Ριχάρδος Γ΄ δεν εξελίσσεται ως χαρακτήρας όπως άλλοι σε ωριμότερα έργα του Σαίξπηρ, ο Ληρ, ο Μάκμπεθ, ή ο Αμλετ, όμως αποτελεί μοναδική ανατομία ενός διαταραγμένου ηγέτη. Το πιο σημαντικό του στοιχείο είναι ότι καταφέρνει να κάνει τους γύρω του συνένοχους στις ραδιουργίες του, ακόμα και χωρίς τη θέληση κάποιων.
Καθώς ο θεατής παρακολουθεί τον πανούργο πολιτικό Κέβιν Σπέισι να υφαίνει ως Ριχάρδος την πλεκτάνη που θα του χαρίσει τον θρόνο, αντιλαμβάνεται ότι ο Ριχάρδος δεν είναι τρελός. Αν η τρέλα χαρακτηρίζεται από έλλειψη επαφής με την πραγματικότητα, θα συμφωνήσουμε ότι ο αντι-ήρωας του Σαίξπηρ έχει πλήρη επίγνωση των πράξεών του. Είναι μάλιστα σε θέση να αλλάζει τους όρους της πραγματικότητας.
Αντίθετα όμως από τον δαιμονικό Ριχάρδο του Λόρενς Ολίβιε και τον εκρηκτικό δικτάτορα του Ιαν Μακέλεν, ο Σπέισι τον ερμηνεύει σαν πονηρό και σαρδόνιο πολιτευτή. Κάνει τον μισοκακόμοιρο όταν το απαιτεί η περίσταση, αλλά διατηρεί τον έλεγχο της σκέψης του ακόμα και όταν μαίνεται από οργή. Η τούμπα που παίρνει στη στέψη του, καθώς πλησιάζει τον θρόνο χοροπηδώντας στον ρυθμό των τυμπάνων, θυμίζει πόσο εύθραυστο είναι το οικοδόμημα που απεργάζεται.
Η όψη του Ριχάρδου είναι αντανάκλαση της εσωτερικής του ερήμωσης, ενός τόπου που κατοικείται από έναν απωθητικό εαυτό, ολότελα ανίκανο να αισθανθεί οποιαδήποτε συμπάθεια, κατανόηση ή οίκτο για τους άλλους. Πρόκειται για την περιγραφή της απόλυτης μόνωσης, αλλά και της υπεραναπλήρωσης με μεθοδευμένη εμμονή προς την εξουσία - το μόνο αγαθό που αναγνωρίζει αυτή η αυτιστική προσωπικότητα.
Ο δυναμισμός και η ακαταπόνητη βούληση του Ριχάρδου επιβάλλονται σταδιακά στον θεατή ο οποίος συνειδητοποιεί με δέος ότι κάποιοι από τους ηγέτες που γνώρισε δεν απέχουν από το αρχέτυπο αυτό του κακού. Μπορεί βέβαια να μην βαρύνονταν με τις εγκληματικές υπερβολές του Ριχάρδου και την απουσία φιλανθρωπίας που τον χαρακτηρίζουν, όμως ο Σαίξπηρ μάς θυμίζει την ικανότητα του είδους να ξελογιάζει τα ανύποπτα θύματά του. Ο θεατής ακόμα αντιλαμβάνεται ότι με τους ηγέτες του τον συνδέει μια συνενοχή που δεν είναι πάντοτε ευεξήγητη. Η αρχική αποστροφή που νιώθουμε προς το τέρας αυτό αντικαθίσταται σταδιακά από θαυμασμό για τη συγκροτημένη στρατηγική του και την ακαταπόνητη ενέργεια που αποπνέει. Η συνάντηση του Ριχάρδου με τη χήρα του αδερφού του βασιλιά, η οποία μόλις έχει χάσει τα δυο της αγόρια από τις δολοπλοκίες του κουνιάδου της, παίρνει εξωπραγματικές διαστάσεις. Ο Ριχάρδος, την υποβάλει στην καταιγιστική λογική της εξουσίας. Λέει περίπου: «Ναι σκότωσα τα αγόρια σου, αλλά μπορούν να ξαναγεννηθούν ως βασιλιάδες μέσα από τη μήτρα της κόρης σου αν γίνει βασίλισσά μου. Ετσι βοήθησέ με να την κερδίσω ώστε να γίνεις γιαγιά βασιλιάδων αντί να παραμείνεις μάνα νεκρών διαδόχων».
Οσοι βρίσκονται για πολύ εκτεθειμένοι στην κυνική λογική του Ριχάρδου και των επιγόνων του στη πολιτική, κινδυνεύουν να χάσουν την αντίληψη του τι είναι ομαλό και να εκλάβουν την εκτροπή ως κανόνα. Ο δυναμισμός και η υπέρμετρη βουλητικότητα κάνουν τους διαταραγμένους πειστικούς στον μέσο άνθρωπο.
Ενας ηγέτης χωρίς συναισθηματικούς περισπασμούς και τη βούληση πεινασμένου θηρίου, μπορεί, όπως γνωρίζουμε πλέον να εξακολουθεί να υποθηκεύει το μέλλον των παιδιών μας και μετά τον θάνατό του. Η συλλογική συνενοχή με τους υπεύθυνους για το σημερινό μας κατάντημα αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της παθολογίας της κοινωνίας μας. Οταν επιτέλους εντοπίσουμε το κακό που έσπειραν σε γόνιμο δυστυχώς έδαφος κάποιοι χαρισματικοί, με την εσωτερική ερημιά του Ριχάρδου, τότε ίσως προχωρήσουμε στην ίαση. Ο Σαίξπηρ πάντως υποδεικνύει τους κινδύνους που κρύβονται πίσω από τους συναρπαστικούς, αλλά καταστροφικούς πολιτικούς, ιδιαίτερα όταν δεν έχουν τη μορφή τεράτων για να μας προειδοποιούν.
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου