Κάθε φορά που σκύβω στο έργο του Καβάφη, ανακαλύπτω νέες πτυχές της τέχνης του. Άλλες πάλι, που μου ήταν ήδη γνωστές, μου παρουσιάζονται κάτω από καινούργιο φως. Εδώ θα σταθώ σε δύο τέτοιες πτυχές: στην ηθοποιία και την ιστορική φαντασία. 


Χρησιμοποιώ την λέξη «ηθοποιία» με την έννοια που της έδιναν οι αρχαίοι τεχνογράφοι: ηθοποιία είναι η ανάπλαση, με τον λόγο, ζωντανών χαρακτήρων. Η ηθοποιία είναι βασικό χαρακτηριστικό της κλασικής ποίησης. Η κλασική ποίηση, από τον Όμηρο μέχρι τον Γκαίτε, πλάθει χαρακτήρες. Από τον ρομαντισμό και μετά, χάνει αυτή τη λειτουργία της, που την αναλαμβάνει το νεότευκτο ρεαλιστικό μυθιστόρημα. Ένα υπερτροφικό, παμφάγο εγώ αρχίζει να δυναστεύει τον λυρισμό. Ο μόνος πρωταγωνιστής του ποιήματος είναι πια ο ίδιος ο ποιητής. Όλες οι άλλες μορφές είναι απλά σχήματα, σύμβολα, αντικατοπτρισμοί του ψυχισμού του ίδιου του δημιουργού.
Δεν επικρίνω τον υποκειμενικό λυρισμό των νέων χρόνων: αυτός οδήγησε την ποιητική τέχνη σε δυσθεώρητες κορυφές, αλλά και σε αβυθομέτρητα βάθη. Κάθε όμως νέα κατάκτηση συνοδεύεται -φευ!- κι από μιαν απώλεια. Η αναδίφηση κι η έκφραση του εσωτερικού κόσμου έκαναν τους τεχνίτες του λυρικού λόγου μυωπικούς απέναντι σ' ό,τι βρίσκεται έξω: απέναντι στην εξωτερική πραγματικότητα και τους άλλους ανθρώπους.
Ο Καβάφης, μόνος αυτός στη λογοτεχνία μας, ανανεώνει την κλασική παράδοση της ηθοποιίας. Βέβαια, περισσότερο από την μελέτη της αρχαίας λογοτεχνίας, σ' αυτό το άνοιγμα της ποίησής του προς τα έξω συντέλεσε η τριβή του με το γαλλικό νατουραλιστικό μυθιστόρημα. Αυτό όμως δεν αλλάζει το αποτέλεσμα. Ο Καβάφης καταθέτει μιαν απαράμιλλη πινακοθήκη χαρακτήρων: τον Μύρη, τον ποιητή Φερνάζη, τον Δημήτριο Σωτήρα και τόσους άλλους, που όλοι μαζί συνθέτουν μια μικρή «ανθρώπινη κωμωδία». Πόσους χαρακτήρες κατέθεσαν ένας Σικελιανός ή ένας Παλαμάς στο πληθωρικό έργο τους; Μήτε ο Γύφτος του Δωδεκαλόγου, μήτε η Μαρία κι ο Δωδεκαετής του Πάσχα των Ελλήνων είναι χαρακτήρες. Είναι σύμβολα, αρχέτυπα, έκφραση των βαθύτερων ψυχικών δυνάμεων του ίδιου του ποιητή.
Εκπληκτική είναι ακόμη κι η ιστορική φαντασία του Καβάφη. Ξέρουμε πόσο εμποτισμένο με ιστορική γνώση είναι το έργο του. Συχνά ανακαλύπτεις ιστορικό υπέδαφος ακόμα κι εκεί που δεν θα το περίμενες. Πρόσφατα λ. χ. διάβαζα στην Ιστορία του Ελληνικού Πολιτισμού του Burckhardt πως στα «περίχωρα της Κυρήνης υπήρχαν Ελληνολίβυες, δηλαδή έγχρωμοι με ελληνική αμφίεση, παραστάσεις των οποίων βρέθηκαν στις τοιχογραφίες των εκεί τάφων», και δεν μπόρεσα να μη συλλογιστώ τον καβαφικό «Ηγεμόνα εκ δυτικής Λιβύης».
Δεν εννοώ όμως μόνον αυτό, αλλά μιαν άλλη, βαθύτερη ικανότητα: αυτήν που εξαίρει ένας Έμερσον όταν γράφει: «Κάθε έρευνα της αρχαιότητας-κάθε περιέργεια για τις Πυραμίδες, το Μεξικό ή τη Μέμφιδα- δεν είναι παρά η επιθυμία να ξεμπερδέψουμε μ' αυτό το άγριο, το τερατώδες, το παράλογο Εκεί και Κάποτε και να βάλουμε στη θέση του το Εδώ και το Τώρα». Αυτό ακριβώς κάνει ο Καβάφης: ανασταίνει κόσμους χαμένους στα βάθη του καιρού. Η πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια, η βυζαντινή Κωνσταντινούπολη, η ρωμαϊκή Αντιόχεια, μέσα στο έργο του, αναδύονται ζωντανές σ' ένα αιώνιο παρόν.
«Πρέπει να με κάνεις να νιώσω τις εποχές που έζησες», λέει αλλού ο ίδιος στοχαστής. Δείξε μου, συνεχίζω παραφράζοντάς τον, αλλά πιστός στο πνεύμα του, πως δεν έχεις διαβάσει απλώς για τη Ρώμη ή την Πέργαμο, αλλά πως έχεις περπατήσει στους δρόμους της Ρώμης ή της Περγάμου. Στον Καβάφη έχουμε αυτή την αίσθηση, δηλαδή την αίσθηση πως περπάτησε στους δρόμους των ελληνιστικών κοσμοπόλεων που στοιχειώνουν το έργο του, ενώ ο Παλαμάς λ.χ. πουθενά σ' όλη τη Φλογέρα του Βασιλιά λ.χ. δεν μου δίνει την εντύπωση πως έζησε στην Κωνσταντινούπολη της Μακεδονικής δυναστείας.
Μ' αυτές τις συγκρίσεις δεν θέλω να υποτιμήσω τον Παλαμά και τον Σικελιανό. Πρόκειται για διαφορετικούς τύπους ποιητών που μας δίνουν διαφορετικά πράγματα: ο Παλαμάς κι ο Σικελιανός λυρική μέθη, που μάταια θα την αναζητήσουμε στον Αλεξανδρινό· ο τελευταίος μιαν οξυδέρκεια της φαντασίας κι ένα πανόραμα ανθρώπινων τύπων, που δεν θα τις βρούμε στους δύο μεγάλους ελλαδικούς ομοτέχνους του. Τόσο διαφορετικοί ποιητές όμως είναι πλούτος για τα γράμματά μας.