........................................................
Τζον Λοκ: Από το tabula rasa σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο ιδιοκτησίας
Σαν σήμερα, στις 29 Αυγούστου του 1632 γεννιέται στο χωριό Wrington στο Somerset της Αγγλίας ο Τζον Λοκ (John Locke),
ο μεγάλος φιλόσοφος που θεωρήθηκε από προφήτης του καπιταλισμού και
απολογητής της αστικής τάξης μέχρι υπερασπιστής της κοινωνικής
αλληλεγγύης και από ιδρυτής του ατομικισμού μέχρι πρόδρομος της
ρουσσωικής γενικής βούλησης. Τελικά έμεινε γνωστός ως πατέρας του
κλασικού φιλελευθερισμού. Επιμέλεια: Κατρίν Αλαμάνου
Στο έργο του Δοκίμιο σχετικά με την ανθρώπινη αντίληψη
παρομοίασε το ανθρώπινο μυαλό με ένα «άσπρο χαρτί», μια tabula rasa,
πάνω στην οποία τίποτε δεν είναι γραμμένο. Πριν το νεογέννητο παιδί
αρχίσει να έχει εμπειρίες, να αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό κόσμο μέσα
από τις αισθήσεις του, δεν καταγράφεται τίποτε στο μυαλό του. Οι απλές
ιδέες που προκύπτουν άμεσα από τις αισθήσεις του είναι τα θεμέλια της
γνώσης, οι οποίες συγχωνεύονται και γίνονται σύνθετες.
Ο Λοκ διατύπωσε μια πολιτική φιλοσοφία βασισμένη στο φυσικό δίκαιο, που χρησιμοποιήθηκε για να δικαιώσει την «Ένδοξη Επανάσταση» του 1688 και αργότερα, την Αμερικάνικη και τη Γαλλική Επανάσταση του 18ου αιώνα. Υπήρξε, ακόμη ο δημιουργός μιας εξαιρετικά δημοφιλούς θεωρίας της γνώσης. Απορρίπτοντας το καρτεσιανό δόγμα των έμφυτων ιδεών, υποστήριξε ότι η γνώση προέρχεται από τη λειτουργία των αισθήσεων. Η θεωρία αυτή είχε υποστηριχθεί από τον Τόμας Χομπς, ο Λοκ ωστόσο τη συστηματοποίησε και την επέκτεινε.
Η πολιτική θεωρία του Λοκ σχετίζεται άμεσα με την θεώρησή του ως προς την ανθρώπινη φύση. Για να κατανοηθεί αυτή θα πρέπει να προηγουμένως να γίνει αντιληπτό τι είναι ο «φυσικός άνθρωπος», ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση. Σύμφωνα με τον Λοκ, «όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται εκ φύσεως στην εν λόγω κατάσταση και παραμένουν σε αυτήν έως ότου, με δική τους συγκατάθεση, γίνουν μέλη κάποιας πολιτικής κοινωνίας».
Η φυσική κατάσταση για τον Λοκ είναι κατάσταση απόλυτης ελευθερίας όλων των ανθρώπων, οι οποίοι μπορούν να καθορίζουν μόνοι τους τις πράξεις και τις επιλογές τους, όπως ο καθένας θεωρεί σωστό, δίχως να ζητούν την άδεια ή να εξαρτώνται από τη βούληση οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου. Η φυσική κατάσταση είναι επίσης μια κατάσταση απόλυτης ισότητας. Στην πραγματικότητα, όμως, όλη αυτή η ελευθερία αυτοδιάθεσης, η αυτονομία δράσης και η αμοιβαία ισότητα λαμβάνουν πάντοτε χώρα μέσα στα όρια του νόμου της φύσης, που ορίζει τελικώς τη είναι επιτρεπτό και τι όχι.
Ο Λοκ διατύπωσε μια πολιτική φιλοσοφία βασισμένη στο φυσικό δίκαιο, που χρησιμοποιήθηκε για να δικαιώσει την «Ένδοξη Επανάσταση» του 1688 και αργότερα, την Αμερικάνικη και τη Γαλλική Επανάσταση του 18ου αιώνα. Υπήρξε, ακόμη ο δημιουργός μιας εξαιρετικά δημοφιλούς θεωρίας της γνώσης. Απορρίπτοντας το καρτεσιανό δόγμα των έμφυτων ιδεών, υποστήριξε ότι η γνώση προέρχεται από τη λειτουργία των αισθήσεων. Η θεωρία αυτή είχε υποστηριχθεί από τον Τόμας Χομπς, ο Λοκ ωστόσο τη συστηματοποίησε και την επέκτεινε.
Η πολιτική θεωρία του Λοκ σχετίζεται άμεσα με την θεώρησή του ως προς την ανθρώπινη φύση. Για να κατανοηθεί αυτή θα πρέπει να προηγουμένως να γίνει αντιληπτό τι είναι ο «φυσικός άνθρωπος», ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση. Σύμφωνα με τον Λοκ, «όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται εκ φύσεως στην εν λόγω κατάσταση και παραμένουν σε αυτήν έως ότου, με δική τους συγκατάθεση, γίνουν μέλη κάποιας πολιτικής κοινωνίας».
Η φυσική κατάσταση για τον Λοκ είναι κατάσταση απόλυτης ελευθερίας όλων των ανθρώπων, οι οποίοι μπορούν να καθορίζουν μόνοι τους τις πράξεις και τις επιλογές τους, όπως ο καθένας θεωρεί σωστό, δίχως να ζητούν την άδεια ή να εξαρτώνται από τη βούληση οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου. Η φυσική κατάσταση είναι επίσης μια κατάσταση απόλυτης ισότητας. Στην πραγματικότητα, όμως, όλη αυτή η ελευθερία αυτοδιάθεσης, η αυτονομία δράσης και η αμοιβαία ισότητα λαμβάνουν πάντοτε χώρα μέσα στα όρια του νόμου της φύσης, που ορίζει τελικώς τη είναι επιτρεπτό και τι όχι.
Ελευθερία
Για τον εμπειριστή Λοκ η ελευθερία θα πρέπει να εκδηλώνεται κυρίως μέσα από εμπειρικά δεδομένα. Η ελευθερία εμφανίζεται με τη γέννηση καθώς, «όλοι οι άνθρωποι, όπως έχει δειχθεί, είναι εκ φύσεως ελεύθεροι», ή μάλλον γεννιούνται έχοντας τις ίδιες δυνατότητες να γίνουν ελεύθεροι:
Για τον εμπειριστή Λοκ η ελευθερία θα πρέπει να εκδηλώνεται κυρίως μέσα από εμπειρικά δεδομένα. Η ελευθερία εμφανίζεται με τη γέννηση καθώς, «όλοι οι άνθρωποι, όπως έχει δειχθεί, είναι εκ φύσεως ελεύθεροι», ή μάλλον γεννιούνται έχοντας τις ίδιες δυνατότητες να γίνουν ελεύθεροι:
«Γεννιόμαστε ελεύθεροι και έλλογοι, όχι όμως με την έννοια ότι εξαρχής ασκούμε αυτές τις δύο ιδιότητες: η ηλικία που φέρνει τη μία, φέρνει και την άλλη».
Με άλλα λόγια, «ο άνθρωπος γεννιέται, όπως αποδείχθηκε, με το δικαίωμα τέλειας ελευθερίας».
Πως ορίζεται όμως το περιεχόμενό της; Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα της ελευθερίας του προσώπου του, επί του οποίου κανένας άλλος δεν έχει εξουσία. Κυρίως, είναι ελεύθερος να πραγματοποιεί τις επιλογές του, σύμφωνα με τις επιθυμίες και τη βούλησή του.
Πως ορίζεται όμως το περιεχόμενό της; Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα της ελευθερίας του προσώπου του, επί του οποίου κανένας άλλος δεν έχει εξουσία. Κυρίως, είναι ελεύθερος να πραγματοποιεί τις επιλογές του, σύμφωνα με τις επιθυμίες και τη βούλησή του.
Επομένως, η ελευθερία είναι η γενέθλια κατάσταση του ανθρώπου και η
φυσική του κατάσταση, η οποία όμως με τον τρόπο που τη συλλαμβάνει ο Λοκ
έχει ορισμένα κρίσιμα αντιφατικά στοιχεία. Παρόλο που κυριαρχεί η
απόλυτη ελευθερία, δεν πρόκειται για κατάσταση ασυδοσίας. Ο φυσικός
άνθρωπος δεν έχει την ελευθερία να καταστρέψει τον εαυτό του ή
οποιοδήποτε άλλο πλάσμα βρίσκεται στην κατοχή του. Και αυτό εξαιτίας του
φυσικού νόμου «που δεσμεύει τους πάντες» και ταυτίζεται «με
τον λόγο, που διδάσκει ότι κανένας δεν πρέπει να προξενεί βλάβη στη
ζωή, στην υγεία, στην ελευθερία και στα υπάρχοντα του άλλου».
Βεβαίως, εάν δεν προσέφευγε στον περιορισμό της φυσικής κατάστασης ο Λοκ θα κατέληγε σε μια γενικευμένη ασυδοσία παρόμοια με εκείνη του Χομπς (στη φυσική κατάσταση που περιγράφει) και κατά συνέπεια στον πόλεμο όλων εναντίον όλων. Η αποφυγή του γενικευμένου πολέμου στη φυσική κατάσταση από τον Λοκ, βασίζεται σε επιχειρήματα καθαρά ηθικού χαρακτήρα που υποστηρίζονται από θρησκευτικού και θεολογικού τύπου αξιώματα. Ο νόμος της φύσης δηλαδή, προέρχεται από τον νόμο του Θεού, ο οποίος υποχρεώνει τους «φυσικούς» ανθρώπους να μην αλληλοεξοντώνονται αλλά να συμβάλλουν στη συντήρηση των συνανθρώπων τους.
Βεβαίως, εάν δεν προσέφευγε στον περιορισμό της φυσικής κατάστασης ο Λοκ θα κατέληγε σε μια γενικευμένη ασυδοσία παρόμοια με εκείνη του Χομπς (στη φυσική κατάσταση που περιγράφει) και κατά συνέπεια στον πόλεμο όλων εναντίον όλων. Η αποφυγή του γενικευμένου πολέμου στη φυσική κατάσταση από τον Λοκ, βασίζεται σε επιχειρήματα καθαρά ηθικού χαρακτήρα που υποστηρίζονται από θρησκευτικού και θεολογικού τύπου αξιώματα. Ο νόμος της φύσης δηλαδή, προέρχεται από τον νόμο του Θεού, ο οποίος υποχρεώνει τους «φυσικούς» ανθρώπους να μην αλληλοεξοντώνονται αλλά να συμβάλλουν στη συντήρηση των συνανθρώπων τους.
Η ιδιοκτησία
Στη λοκιανή φυσική κατάσταση όλοι οι άνθρωποι έχουν ίσα φυσικά
δικαιώματα όμως υπάρχουν διαφορετικές δυνατότητες για την κτήση των
φυσικών δικαιωμάτων. Όλοι οι άνθρωποι είναι έλλογοι, όμως υπάρχουν
διαφορετικής τάξης ορθολογικότητες και κάποιοι άνθρωποι αποδεικνύονται
πιο έλλογοι εν τέλει από τους άλλους. Επιπλέον, όλοι ξεκινούν από
συνθήκες ελευθερίας και ισότητας, όμως σύντομα ξεχωρίζουν όσοι κατέχουν
ιδιοκτησία από εκείνους που δεν κατέχουν.
Η «ιδιοκτησία» στον Λοκ σχετίζεται επίσης με την έννοια της «ιδιοκτησίας εαυτού», που συνδέεται με την πρωτότυπη θεωρία του σχετικά με την προσωπική ταυτότητα και την αυτοσυνειδησία.
Από την φυσική προ-πολιτική κατάσταση στην πολιτική κοινωνία
Η «ιδιοκτησία» στον Λοκ σχετίζεται επίσης με την έννοια της «ιδιοκτησίας εαυτού», που συνδέεται με την πρωτότυπη θεωρία του σχετικά με την προσωπική ταυτότητα και την αυτοσυνειδησία.
Από την φυσική προ-πολιτική κατάσταση στην πολιτική κοινωνία
Παρόλο που η λοκιανή φυσική κατάσταση φαντάζει πολύ ιδανική ώστε να
την εγκαταλείψουν οι άνθρωποι για να εισέλθουν στην πολιτική κοινωνία, ο
φιλόσοφος παρεμβαίνει ισχυριζόμενος ότι δεν ήταν εξαρχής «πρωτόγονη»
αλλά απλώς παρήκμασε. Η παρακμή της φυσικής κατάστασης οδήγεί τελικά σε
συγκρούσεις, «αφού όλοι είναι βασιλιάδες όσο και αυτός και κάθε
άνθρωπος είναι ίσος προς αυτόν και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν τηρούν
αυστηρά τις αρχές της ευθυδικίας και της δικαιοσύνης, η απόλαυση της
όποιας ιδιοκτησίας κατέχει σε αυτή την κατάσταση είναι πολύ επισφαλής,
πολύ παρακινδυνευμένη».
Η αίτια της σύναψης ενός κοινωνικού συμβολαίου και της εισόδου στην πολιτική κοινωνία είναι η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια. Το ζήτημα της «ιδιοκτησίας» είναι κι εδώ κυρίαρχο:
Η αίτια της σύναψης ενός κοινωνικού συμβολαίου και της εισόδου στην πολιτική κοινωνία είναι η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια. Το ζήτημα της «ιδιοκτησίας» είναι κι εδώ κυρίαρχο:
«Ο μέγας και κύριος σκοπός της συνένωσης των ανθρώπων σε πολιτικές κοινότητες και της υποταγής τους σε κυβερνήσεις είναι η διαφύλαξη της περιουσίας τους».
Το συμβόλαιο
Η συνένωση των ανθρώπων σε ένα σώμα έχει επίσης ως κύριο στόχο τη θέσπιση και την αποτελεσματική λειτουργία ενός συστήματος απονομής δικαιοσύνης.
Η συνένωση των ανθρώπων σε ένα σώμα έχει επίσης ως κύριο στόχο τη θέσπιση και την αποτελεσματική λειτουργία ενός συστήματος απονομής δικαιοσύνης.
«Οπουδήποτε ένας αριθμός ανθρώπων συνενώνονται με αυτό τον τρόπο σε μια κοινωνία, ούτως ώστε να εγκαταλείψουν όλοι την εξουσία εκτέλεσης του νόμου της φύσης και να την αναθέσουν στο κοινό, εκεί και μόνον υπάρχει πολιτική κοινωνία».
Ο Λοκ, θα σημειώσει εμφατικά ότι «ο καθένας, δίνοντας μαζί με
άλλους τη συγκατάθεσή του για τη συγκρότηση ενός πολιτικού σώματος υπό
ενιαία κυβέρνηση, αναλαμβάνει προς κάθε μέλος της εν λόγω κοινωνίας την
υποχρέωση να υποτάσσεται στις αποφάσεις της πλειοψηφίας και να
δεσμεύεται από αυτήν».
Η ίδρυση αυτής της νέας κοινωνίας, που θα μεταβάλλει την τύχη των
ανθρώπων, στηρίζεται σε μια ειδική μορφή σύμβασης, το συμβόλαιο. Το
λοκιανό συμβόλαιο πάντως δεν φαίνεται να συνιστά μια πραγματική πράξη
που θα εξηγούσε την ιστορική γένεση του κράτους, αλλά μοιάζει να δηλώνει
μια συμβολική ή θεωρησιακή σύλληψη.
Η επιμονή του Λοκ στη διατύπωση της συμβολαιικής του θεωρίας με όρους συναίνεσης και συγκατάθεσης δείχνει ότι ήδη από τη στιγμή του συμβολαίου, προκρίνεται αξιολογικά κάποιου είδους κοινοβουλευτικό σύστημα. Εξάλλου ο Λοκ υπογραμμίζει και τη σημασία του κανόνα της πλειοψηφίας, βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ωστόσο η δημοκρατία που οραματιζόταν ο Λοκ είχε τους αποκλεισμούς της.
Η επιμονή του Λοκ στη διατύπωση της συμβολαιικής του θεωρίας με όρους συναίνεσης και συγκατάθεσης δείχνει ότι ήδη από τη στιγμή του συμβολαίου, προκρίνεται αξιολογικά κάποιου είδους κοινοβουλευτικό σύστημα. Εξάλλου ο Λοκ υπογραμμίζει και τη σημασία του κανόνα της πλειοψηφίας, βασική αρχή του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ωστόσο η δημοκρατία που οραματιζόταν ο Λοκ είχε τους αποκλεισμούς της.
«Κάθε άνθρωπος που διαθέτει περιουσία ή με οποιονδήποτε τρόπο απολαμβάνει μέρος της επικράτειας κάποιας κυβέρνησης, παρέχει με τον τρόπο αυτό τη σιωπηρή συγκατάθεσή του και υποχρεώνεται στο εξής να υπακούει τους νόμους της εν λόγω κυβέρνησης, όπως κάθε άλλος υπήκοός της […] στην πράξη η υποχρέωση αυτή εκτείνεται σε όσους συμβαίνει να βρίσκονται εντός των εδαφών της εν λόγω κυβέρνησης».
Και για να γίνει κανείς μέλος μιας κοινωνίας θα πρέπει να έχει προηγηθεί «η έμπρακτη είσοδός του σε αυτή, με θετική δέσμευση και ρητή υπόσχεση σε συμφωνία».
Όμως συμβαίνει, τελικά, οι μόνοι που ενσωματώνονται με αυτό τον τρόπο
σε οποιαδήποτε πολιτεία μέσω ρητής συμφωνίας να είναι οι ιδιοκτήτες γης.
Ο Λοκ, επομένως, καταλήγει σε μια ταξική διάκριση μεταξύ όσων έχουν
πλήρη πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή οι κάτοχοι έγγειας ιδιοκτησίας, και
των ακτημόνων, οι οποίοι δεν δικαιούνται να συμμετέχουν στη
διακυβέρνηση.
Πηγές: Στυλιανού, Άρης, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου-Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Πόλις, Αθήνα 2006. Burns, Edward M, Ευρωπαϊκή Ιστορία-Ο δυτικός πολιτσμός: Νεότεροι χρόνοι, Επίκεντρο, 4η εκδ, Θεσσαλονίκη 2006.
Πηγές: Στυλιανού, Άρης, Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου-Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Πόλις, Αθήνα 2006. Burns, Edward M, Ευρωπαϊκή Ιστορία-Ο δυτικός πολιτσμός: Νεότεροι χρόνοι, Επίκεντρο, 4η εκδ, Θεσσαλονίκη 2006.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου