Δευτέρα 30 Αυγούστου 2010

Ξανά για την μοντέρνα ανάγνωση των κλασικών θεατρικών κειμένων...



Εφημ. "ΤΑ ΝΕΑ", 28 Αυγούστου 2010

Οι φορείς ήθους

Γράφει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος


Πώς θα μας φαινόταν σήμερα στη δεξίωση του Προέδρου της Δημοκρατίας για την αποκατάσταση του πολιτεύματος αν ένας υπουργός ή πολιτικός αρχηγός προσερχόταν ενδεδυμένος σαν τον Κολοκοτρώνη ή τον Καποδίστρια ή ακόμη και τον Τρικούπη; 

Σήμερα θα ήθελα να θέσω προς συζήτηση έναν άλλο όρο του λεγόμενου εκσυγχρονισμού, όπως, χωρίς περίσκεψη, συχνά χωρίς αιδώ, επιστρατεύεται στη θεατρική παράσταση παλαιότερων έργων της ιστορίας του θεάτρου. Ακούμε λοιπόν συχνότατα, τα τελευταία χρόνια, και βλέπουμε στις ελληνικές και ευρωπαϊκές σκηνές, πως η σκηνοθεσία μιας αρχαίας τραγωδίας, ενός κλασικού αλλά και ενός νεοκλασικού έργου, θα μεταφερθεί ή μεταφέρεται μέσα στον χρόνο και στις περισσότερες περιπτώσεις η μεταφορά φτάνει στο σήμερα. Ετσι είδαμε τραγωδίες με φράκα, με εργατικές φόρμες, με καπελίνα και γοβίτσες, με μπλουτζίν. Το ίδιο συμβαίνει και με τη σκηνογραφία. Η Ηλέκτρα να συναντάει στον Ορέστη σε κάποιο σταυροδρόμι του Πειραιά ή η αναγνώριση να γίνεται σε ένα ρεμπετάδικο υπό τους ήχους τζουκ μποξ. 



Θα αφήσω προς το παρόν ασχολίαστη την υποψία οι καταφυγές αυτές να είναι οικονομίστικες λύσεις δεδομένου του υψηλού κόστους κατασκευής κοστουμιών της εποχής του Μολιέρου ή του Σίλερ, του Τσέχωφ ή του Πιραντέλο και χώρων όπως οιδιπόδεια ανάκτορα ή λουδοβίκεια ή τσαρικές ντάτσες.

Θα δεχτώ να συζητήσω σοβαρά την κυριαρχούσα άποψη σκηνοθετών και εικαστικών του θεάτρου που εκπλήττονται όταν κανείς εκφράζει τις αντιρρήσεις του για την αστόχαστη μετατόπιση ενδυμασιών και αρχιτεκτονικής (οικοδομικής και εσωτερικών χώρων) σε κοντινότερες εποχές αλλά και σε οικειότερες μόδες και συρμούς. 



Αλλά αυτό το οικειότερες δεν ενοχλεί τάχα κανέναν, δεν τον προβληματίζει. Είναι καπρίτσιο η αυθαιρεσία των συγγραφέων να εντάσσουν στα έργα τους τα ήθη και τους συρμούς, τα στυλ και τις μόδες της εποχής των διαδραματιζόμενων στο κείμενο γεγονότων; Είναι άραγε, θα υποστήριζαν, ανεξάρτητα τα ήθη και οι συμπεριφορές, ακόμη και οι διάνοιες, τα ιδεολογήματα των προσώπων που συγκρούονται στα κείμενα από τα ενδυματολογικά και γενικώς τα αρχιτεκτονικά στυλ της ίδιας εποχής; 
Παλιότερα σ΄ αυτήν τη σελίδα είχα καταθέσει μια εξαίσια εμπειρία μου από τους Δελφούς, όταν ο μακαρίτης έλληνας πρόξενος στην Αντίς Αμπέμπα, φίλος του Καβάφη, Παύλος Πετρίδης, είχε παρουσιάσει με δυο μοντέλα (αγόρι και κορίτσι) τον τρόπο που φοριέται ένα ελεύθερο τόπι ύφασμα στην Αιθιοπία και ανάλογα αυτού του τρόπου, των πτυχώσεων, των καλυμμένων και ακάλυπτων μερών του σώματος, ο φορέας του ενδύματος έδινε ακριβές στίγμα ζωής (έφηβος, παντρεμένος, χήρα, μοιχαλίδα, ξένος κ.λπ.). Και δεδομένου ότι οι Αιθίοπες είχαν την ατυχία να κατακτηθούν από τους Ρωμαίους, μπορέσαμε ακόμη και στα ρωμαϊκά αγάλματα των Δελφών να αποκρυπτογραφήσουμε με τον τρόπο που φοριόταν ο χιτώνας ή το πέπλο επιπλέον πληροφορίες για το εικονιζόμενο πρόσωπο στο γλυπτό. 



Στα λατινικά το ρήμα consuesco σημαίνει εθίζω και το ουσιαστικό consuetude σημαίνει συνήθεια και το επίθετο consuetus, συνήθης. Στα ιταλικά το έθιμο ονομάζεται costume και στα αγγλικά η συνήθεια custom, στα δε ελληνικά το ένδυμα δανείστηκε και από τις δύο ευρωπαϊκές γλώσσες: κοστούμι/ κουστούμι και... κουστουμιά. 


Ομέγας άγγλος εμπειρικός φιλόσοφος Δαβίδ Χιουμ για να λύσει ζωτικά ερωτήματα της θεωρίας, μιας και δεν είχε καταφύγει όπως ο Καντ (που τον αφύπνισε η φιλοσοφία του Χιουμ) στις a priori εποπτείες χώρου, χρόνου, αιτιότητας, ο Χιουμ έλυσε τον συσχετισμό εμπειρικών δεδομένων στην αίσθηση με την καταφυγή στη «Συνήθεια» (custom), την οποία ονομάζει «Αρχή» που μας σώζει από το χάος. Και γράφει: «Η συνήθεια είναι ο μέγας οδηγός της ανθρώπινης ζωής. Μόνο αυτή κάνει την εμπειρία μας να είναι χρήσιμη σ΄ εμάς και μας κάνει να αναμένουμε στο μέλλον μια πορεία συμβάντων όμοια με κείνη που εμφανίστηκε στο παρελθόν. Δίχως την επίδραση της συνήθειας, θα αγνοούσαμε απόλυτα κάθε γεγονός πέρα από ό,τι είναι άμεσα παρόν στη μνήμη και στις αισθήσεις. Δεν θα γνωρίζαμε ποτέ πώς να προσαρμόσουμε τα μέσα προς τους σκοπούς...» (μετάφραση Παναγ. Κανελλόπουλου). 



Ας το κάνουμε λιανά. Τι είναι αυτό, λέει ο Χιουμ, που όταν δούμε κάποιον ή κάποιαν στη ζωή ή στη φωτογραφία λέμε: «Είναι ντυμένος γαμπρός, νύφη, ακαδημαϊκός, ναπολεόντειος στρατιώτης, ρώσος μουζίκος, μάγκας του Ψυρή, ευνούχος, ιερέας ορθόδοξος ή καθολικός ή προτεστάντης ή κόπτης»; 



Και αυτό που μας κάνει να συνδέσουμε μια ενδυμασία ή ένα κτίριο (αρχαίος δωρικός ναός, περίπτερο ροκοκό, αρ νουβό) με μια εποχή, μια ιδεολογία, μια ηθική (πώς αλλιώς άλλωστε αφού η ηθική έχει να κάνει με τα ήθη, τα έθιμα και τις συνήθειες); 

Τι είναι αλήθεια εκείνο που την Αρχαιολογική Υπηρεσία ή την Κρατική Επιτροπή Νεωτέρων Μνημείων την οδηγεί να απαγορεύει σε κτίρια που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία του παρελθόντος να αλλοιώνονται στοιχεία της όψεως, ακόμη και το χρώμα των παραθύρων; Διότι σαφώς η μορφή, η μόδα, το στυλ αρχιτεκτονικής κάθε εποχής (επώνυμου τεχνίτη αλλά και ανώνυμου ή λαϊκού) είναι, για να καταφύγουμε στον Χιουμ, σωσίβιο μέσο να συνδέσουμε μέσα και σκοπούς σε αιτιώδη σχέση. 

Γνωρίζω το αντεπιχείρημα: Μα, μετατοπίζουμε τα έργα σε πλησιέστερες εποχές για να αποδείξουμε πως μας αφορούν, πως ο άνθρωπος δεν άλλαξε και άλλα ηχηρά παρόμοια. 

Τα ήθη και τα έθιμα και η ηθική άλλαξαν και μαζί τους και οι μόδες, τα στυλ, οι συρμοί, τα κοστούμια και τα σπίτια. 

Αρα, Εκσυγχρονισμός εικαστικός νοείται αν η μετάβαση μιας αισθητικής της μόδας και των συνηθειών δεν θολώνει τα ιδεολογικά, αισθητικά, ηθικά συμφραζόμενα ενός έργου του παρελθόντος. 



Κι αν ακόμη αντικαταστήσετε τα βότανα τα υπνωτικά του Πατέρα Λαυρέντιου με έκσταση στην Ιουλιέττα και αντί σπαθών η μονομαχία του φινάλε στον Αμλετ γίνει με πιστόλια, άντε να πείσετε κανέναν πως ο Κλαύδιος αντί να στείλει φαξ ή να τηλεφωνήσει στον Βασιλιά της Αγγλίας, στέλνει γράμμα με δύο αυλικούς! 



Κι άντε να πείσεις πως ένα παλικάρι με μπλουτζίν και ουίσκι στο χέρι συνομιλεί με φαντάσματα και ορκίζεται να εκδικηθεί στον σταυρό του ξίφους του! Τα μέσα πρέπει να συνδέονται αιτιωδώς με τους σκοπούς και η θεατρική σκευή δεν είναι αμελητέο μέσον. 



Τίποτα δεν δίδαξε ο Καραγκιόζης που όταν θέλει να γελοιοποιήσει ένα ήθος φοράει βελάδα ή περικεφαλαία; 




Δεν υπάρχουν σχόλια: