"Κρίση, πολιτική και αποπολιτικοποίηση" του Κωνσταντίνου Τσουκαλά ("Εφημερίδα των Συντακτών" 5/11/2012)

..........................................................

Κρίση, πολιτική και αποπολιτικοποίηση

του Κωνσταντίνου Τσουκαλά

Καταλύοντας όλες τις βεβαιότητες του παρελθόντος, η οικονομική κρίση επεκτείνεται αναπόφευκτα σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής οργάνωσης.Εκφράζεται ταυτόχρονα ως κρίση ιδεών και αξιών αλλά και ως πολιτική κρίση αντιπροσώπευσης και κρίση θεσμών. Τα συμπτώματα είναι άλλωστε ορατά δια γυνού οφθαλμού. Τα σταθεροποιημένα μεσοστρώματα και το φθίνον και ούτως ή άλλως προβλέψιμο, ίσως και "ενσωματωμένο" βιομηχανικό προλεταριάτο δίνουν τη θέση τους σε νέες κινούμενες, ακατάτακτες, αποπροσανατολισμένες και συχνά απεγνωσμένες μάζες. Στη θέση των συγκροτημένων συνδικαλιστικών, επαγγελματικών και κομματικών συσσωματώσεων εμφανίζονται τα ρευστά κινήματα των κάθε λογής περιθωριοποιημένων και "αγανακτισμένων". Και αντί των οραγνωμένων συλλογικών διεκδικήσεων και σταρτηγικών, το προσκήνιο κατακλύζεται από ευκαιριακές και αναστρέψιμες συναντήσεις ανάμεσα σε διάσπαρτους και αναποκρυστάλλωτους ψυχισμούς. Όταν διαλύεται ο κοινωνικός ιστός, οι ιδεολογικοί αυτοματισμοί καταρρέουν, οι συνήθειες ατονούν και οι πολιτικές ισορροπίες ανατρέπονται.

   Ακόμα και τα πολιτικά κόμματα, οι μέχρι σήμερα  αναντικατάστατες αυτές μορφές διαρκούς δημοκρατικής οργάνωσης των πολιτικών ιδεών, θέσεων και συμφερόντων υπόκεινται στις καταλυτικές προεκτάσεις της σοβούσας συστημικής εντροπίας. Χαρακτηριστικά, την ίδια στιγμή που νέα κόμματα φαίνονται να πέφτουν κυριολεκτικά από τον ουρανό, άλλα αποδυναμώνονται εν μια νυκτί ενώ άλλα αναζητούν ματαίως να διατηρήσουν τις μνήμες της χαμένης τους συνοχής. Το πολιτικό σύστημα που μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε βρίσκεται σε διαδικασία προϊούσας αποσύνθεσης, με θεαματικά επιταχυνόμενους ρυθμούς.
   Και κάτι αντίστοιχο συμβαίνει με την "κοινή γνώμη", που έχει πάψει πια να αποτελεί μετρήσιμο μέγεθος. Όταν διαλύεται ο κοινωνικός ιστός, οι κινούμενες αναπαραστάσεις ούτε μπορεί  να είναι "κοινές" ούτε να συγκροτούν "γνώμη". Νιώθοντας αποκομμένες από το σύστημα, οι αποπροσανατολισμένες μάζες δεν αποτείνονται σε συγκεκριμένους αποδέκτες. Αυθόρμητα διακινούμενες από το ένστικτο μιας αμφίβολης επιβίωσης, δεν εμπιστεύονται πλέον κανέναν. Κατ' αντανάκλασιν, οι επίδοξοι πολιτικοί τους εκπρόσωποι νιώθουν και αυτοί να απειλούνται στην ίδια τους την υπόσταση. Το έδαφος που γνώριζαν και πότιζαν με επαγγελματική επιμέλεια υποχωρεί κάτω από τα πόδια τους. Και έτσι, το πλάσμα της αντιπροσώπευσης διαλύεται στα εξ ων συνετέθη. Και με αυτόν τον τρόπο κλυδωνίζονται τα συναινετικά και συμμετοχικά θεμέλια της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. 
   Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Ο κλονισμός των φαντασιακών σχέσεων της κοινωνίας και του πολιτικού υποσυστήματος συνεπιφέρει επίσης την εν δυνάμει προϊούσα αποπολιτικοποίηση ενός αυξανόμενου μέρους του πληθυσμού. Αντιμέτωποι με την πλήρη απομυθοποίηση και απαξίωση του πολιτικού συστήματος, όλο και περισσότεροι είναι εκείνοι που θα είχαν κάθε λογο να απέχουν εντελώς από οποιαδήποτε δεσμευτική κοινωνικοπολιτική στράτευση, να αδιαφορούν, να ιδιωτεύουν και να αναζητούν ατομικές "υπαρξιακες" λύσεις στα σωρευόμενα αδιέξοδά τους. 
   Υπό τους όρους αυτούς, δεν είναι τυχαίο ότι μπροστά στο αποσταθεροποιητικό φάντασμα που θα μπορούσε να απειλεί τα συστημικά συμφέροντα ο νεοφιλελευθερισμός επιλέγει να απαντήσει με μια στρατηγική φυγή προς τα εμπρος. Όντας καθηλωμένες στις παρυφές της κοινωνίας, οι μάζες που δεν μετέχουν στο σύστημα λήψης πολιτικών αποφάσεων, θα πρέπει να πιστέψουν ότι το σύστημα αναπαράγεται καλύτερα από μόνο του. Από τη στιγμή που η πολιτική ούτε μπορεί ούτε πρέπει να είναι "αρμόδια" για τον προγραμματισμό του μέλλοντος των κοινωνιών, η ενεργός φαντασιακή συμμετοχή των πολιτών στα τεκταινόμενα μπορεί λοιπόν να εμφανίζεται ως πολυτέλεια. 

   Στο πλαίσιο αυτό, ο εξωπολιτικός αγοραίος ορθολογισμός εμφανίζεται ως από μηχανής θεός. Όντας στην υπηρεσία των συστημικών συμφερόντων, ο κατ' επίφασιν ουδέτερος τεχνοκρατικός και μετα-πολιτικός λόγος των ειδικών και ειδημόνων οδηγεί στην ιδεολογική απογύμνωση και περιθωριοποίηση του πολιτικού. Έτσι, όλες οι καίριες αποφάσεις πρέπει πλέον να λαμβάνονται έξω από το πολιτικό υποσύστημα. Σε αντιδιαστολή με το διαβλητό πολιτικό σύστημα που πρέπει να παραμείνει ετερόνομο, εκείνοι που από τα παρασκήνια μπορούν να ομιλούν, να σκέπτονται και να δρουν αποστασιοποιημένα, ορθολογικά και μετά λόγου γνώσεως αρκούν για να καθοδηγηθεί με επάρκεια το πειθήνιο ποίμνιο.

Σε αυτό ακριβώς συνοψίζεται η τεράστια ιδεολογική σημασία του οικουμενικά πια προβαλλόμενου συνδρόμου ΤΙΝΑ ("δεν υπάρχουν άλλες υπαλλακτικές λύσεις"), σε συνδυασμό με τη δοκιμασμένη πιραντέλεια απόφανση "έτσι είναι αν έτσι νομίζετε". Η στρατηγική που διέπει τη νεοφιλελεύθερη αντεπίθεση είναι σαφής. Από τη στιγμή που η πολιτική αντιπαράθεση θα μπορεί να προσλαμβάνεται από όλους σαν απλό θέατρο σκιών και που το δέον γενέσθαι θα αποφασίζεται κάπου "αλλού" και ερήμην του λαού, οι εξουσιαστικές ισορροπίες μπορεί να διαιωνίζονται ακόπως.

Είναι σαφές ότι όταν όλα τα ζωογόνα ρεύματα θα έχουν στερέψει στην πηγή τους και όταν όλα τα νερά θα έχουν λιμνάσει, η εξουσία πιστεύει πως θα μπορεί πάντα, μαζί με τα περιττά απόνερα, να απαλλάσσεται αζημίως και από τα μωρά που θα ήταν ίσως δυνατόν να μεγαλώσουν.

Υπό τις συνθήκες αυτές, κύριος στόχος όλων μας δεν μπορεί να είναι άλλος από την επιστροφή της πολιτικής και την ενδυνάμωση της δημοκρατίας. Πολύ περισσότερο που με την παρούσα κρίση ανοίγονται μια σειρά από νέες προοπτικές. Κανείς δεν ξέρει αν η προϊούσα εξαθλίωση θα εξωθήσει τις μάζες σε προϊούσα κινητοποίηση ή σε αύξουσα παραίτηση, ιδιώτευση και αποχαύνωση. Και με αυτή την έννοια η κρίση είναι "ευκαιρία". Η έκβαση της μάχης ανάμεσα στη ριζική πολιτικοποίηση και στη συστημική αποπολιτικοποίηση δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Όπως συνέβαινε και στη δημοκρατική αρχαιότητα, οι κύβοι ρίχνονται κάθε μέρα από εμάς τους ίδιους. Θυμάμαι τα λόγια του Κορνήλιου Καστοριάδη: "Η στιγμή της γέννησης της δημοκρατίας και της πολιτικής δεν είναι η κυριαρχία του Νόμου και του Δικαίου", ούτε βέβαια ενός εξωγενούς τεχνοκρατικού ορθολογισμού. "Είναι η ανάδυση της αμφισβήτησης του Νόμου", άρα και όλων των θεσμών, ιδεών και βεβαιοτήτων, "μέσω και διά της πραγματικής δράσης της κοινότητας... Έτσι γεννιέται το πολιτικό, έτσι γεννιέται η ελευθερία ως κοινωνικοϊστορικά ενεργό ελευθερία".