Υπήρξε θεατρικός δάσκαλος
Ο Λευτέρης Βογιατζής της σκηνής
Δίδαξε ότι μπορεί ο καλλιτέχνης να ακολουθήσει τη δική του
διαδρομή χωρίς να χρειάζεται να δίνει εξηγήσεις. Πως η τέχνη δεν είναι
παραγωγή, δεν στηρίζεται στην ποσότητα. Πως σε εποχές αρπαχτής και
ευκολίας ένας καλλιτέχνης μπορεί να εγκύπτει στα έργα, όπως σε
μινιατούρες ή μικρογραφίες. Γιατί βασανίστηκε επί μακρόν για να δώσει
κάτι ακριβό και λίγο. Γιατί δεν πλούτισε από την τέχνη του. Γιατί
ανακαλύψαμε την τέχνη και την ακολουθήσαμε όχι για παρηγοριά, ούτε από
οίστρο, αλλά από διάθεση βασάνου και ανάγκη εσωτερική.
Του Γρηγόρη Ιωαννίδη
Για
πολλούς η πορεία της ασθένειας του Λευτέρη Βογιατζή ήταν
προδιαγεγραμμένη -αυτό όμως δεν έκανε τα πράγματα διόλου ευκολότερα. Ο
θάνατός του, όπως συμβαίνει με τους δικούς μας ανθρώπους, μοιάζει τώρα
το ίδιο αιφνίδιος όσο και απαράδεκτος. Το εντυπωσιακό όμως είναι ότι δεν
αφορά μόνο εμάς. Απλώνεται και σε άλλους γύρω, στο θέατρο και όχι μόνο,
σε μια στιγμή περισυλλογής και πένθους στην οποία συμμετέχει μαζί με
τους καλλιτέχνες, ηθοποιούς και πνευματικούς ανθρώπους ο πολύς και έξω
«κόσμος».
Είναι εντυπωσιακό αυτό, όχι γιατί συμβαίνει για πρώτη φορά, αλλά
γιατί συμβαίνει με κάποιον που δεν επιδίωξε ποτέ του όσο ζούσε να γίνει
«λαϊκός», είτε με την κακή έννοια του αγοραίου είτε με την καλή έννοια
του ευρέως αναγνωρίσιμου. Το αντίθετο μάλλον. Ο Βογιατζής κράτησε σαν
πολύτιμο στοιχείο της τέχνης του την απόσταση από τους πολλούς, την πάλη
για να διακριθεί η συνεισφορά του καλλιτέχνη από την ευκολία και την
πολλαπλότητα του σωρού.
Αρκεί για να αντιληφθούμε αυτή τη στάση ζωής, να θυμηθούμε τα χρόνια
που ο Βογιατζής έδρασε καλλιτεχνικά, στην πρώτη και τη Νέα Σκηνή του.
Ηταν εκείνη η φοβερή δεκαετία του 1980, του μαζικού εκφυλισμού στον
ποταμό της λαϊκότητας. Και ύστερα ήταν πάλι η δεκαετία του 1990, η εποχή
του χρηματιστηρίου και της κατανάλωσης του ελληνικού ονείρου. Απέναντι
στον συρτό των σκυλάδικων και τον καταιγισμό των βιντεοκασετών, ενάντια
στον πολιτισμό της χοντρής κουβέντας, του λαϊκισμού και γραικυλισμού, ο
Βογιατζής διάλεξε να διακριθεί ως εκλεκτικός. Στην απλότητα και βαρύτητα
μιας και μόνης Σκηνής. Στη μετρημένη και σοβαρή εργασία. Στους λίγους
συνεργάτες και στους ακόμα λιγότερους μαθητές. Αφοσιώθηκε σε ένα πηγάδι
τέχνης που συνεχώς ανασκάπτει τον πυθμένα του -έστω κι αν αυτό δεν τους
αφορά όλους, και σίγουρα δεν αφορά τον καθένα. Σε εποχές καλλιτεχνικής
και ηθικής κάμψης κράτησε τη σπίθα μιας ατομικότητας που πηγάζει από το
διακριτό κι αληθινό πρόσωπο του καλλιτέχνη.
Γι’ αυτό άλλωστε υπήρξε ηθοποιός τέτοιας εκφραστικότητας. Στην
κωμωδία ή στο δράμα, στους αυτοσχεδιασμούς και στις δοκιμές, προσέδωσε
στο πρόσωπο -στο καλλιτεχνικό πρόσωπο- τη σκοτεινή λάμψη μιας συνεχούς
εγκεφαλικότητας, που μέρα και νύχτα οργώνεται και που τη συναντάς
κατάφορτη στο ημίφως της Κυψέλης με αφορμή τη νέα παράσταση.
Δεν είχε κοινό, αλλά θιασώτες
Υπήρξε μαζί σπουδαίος σκηνοθέτης του θεάτρου. Και μάλιστα από τους
τελευταίους με την παλιά, τη συγκεκριμένη έννοια του όρου: γι’ αυτόν το
θέατρο ήταν χώρος εργασίας στον οποίο ανεβάζουμε «έργα», ένας άδειος
δηλαδή χώρος στον οποίον προηγείται ο ποιητής και ο λόγος του. Παραδόξως
σε κάθε έργο κουβαλούσε ασυναίσθητα τα προηγούμενα σαν την απωθημένη
περιουσία του. Του οφείλουμε κι αυτό: μετέδωσε στους νεότερους την
αίσθηση του θεάτρου που συσσωρεύεται και αθροίζεται, που δεν ελαττώνεται
με το ξόδι και δεν ξοδεύεται με τον καιρό. Αυτός είναι και ο λόγος για
τον οποίο ήταν ανά πάσα στιγμή σε διάθεση να αποδομήσει το θέατρό του,
για να το φτιάξει πάλι σύμφωνα με τις επιταγές ενός νέου έργου. Το
αληθινό θέατρο βρισκόταν αλλού, εκεί που τίποτα δεν πάει χαμένο και δεν
χαλιέται.
Και έφερε αληθινά στο θέατρο αυτό νέες και παράξενες φωνές παλιών και
κλασικών, νέων και πρωτοφανέρωτων συγγραφέων. Ο Βογιατζής έδωσε στο
θέατρό μας το όνομα και τον κόσμο κάθε συγγραφέα, κάποτε μάλιστα με
εμβληματικό τρόπο. Υπάρχει συχνά στο θέατρο απόκλιση ανάμεσα σε αυτούς
που ανεβάζουν πρώτοι έναν συγγραφέα και σε εκείνους που πρώτοι τον
διδάσκουν στο κοινό. Ο Κουν δεν ήταν ο πρώτος που ανέβασε Μπέκετ ή
Πίντερ, με τον Κουν όμως οι συγγραφείς αυτοί εισάγονται στο θέατρό μας.
Το ίδιο συνέβη και στον Βογιατζή. Είναι η δική του δεξίωση του Σοφοκλή,
της Κέιν ή του Μπάρκερ που τοποθετεί τους συγγραφείς σε νέα αφετηρία για
την πρόσληψή μας. Επρόκειτο κάθε φορά για τη σύντμηση του σκηνικού
κόσμου με τον ηθικό και αισθητικό μας ορίζοντα. Οπως είναι φυσικό,
λοιπόν, ο Βογιατζής δεν είχε κοινό αλλά θιασώτες της δικής του πορείας.
Και όπως ο Κουν, έχτιζε κι αυτός τη δική του γραμμή, το δικό του ύφος
στον εκλεκτικισμό μιας τέχνης που συναντά τον κόσμο με αμφιβολίες,
δισταγμούς, γενναιότητα και θυσία.
Για όλα αυτά, ο Βογιατζής υπήρξε για το θέατρο και για τον πνευματικό
μας κόσμο ένα παράδειγμα, όμοιο με το παράδειγμα άλλων παλιότερα,
ανανεωμένο όμως, και πιο κοντινό. Από μια άποψη υπήρξε ένας δάσκαλος, αν
και η λέξη θα συναντούσε πιθανόν την εκ μέρους του αμφισβήτηση κάθε
«μεθόδου». Ο Βογιατζής, ωστόσο, δίδαξε με τον τρόπο του. Δίδαξε ότι
μπορεί ο καλλιτέχνης να ακολουθήσει τη δική του διαδρομή χωρίς να
χρειάζεται να δίνει γι’ αυτό εξηγήσεις. Πως μπορεί να αφουγκράζεται τα
πράγματα με τον δικό του ρυθμό και να μην απολογείται γι’ αυτό. Πως η
τέχνη δεν είναι παραγωγή. Δεν στηρίζεται στην ποσότητα. Πως σε εποχές
αρπαχτής και ευκολίας ένας καλλιτέχνης μπορεί να χαρακτηριστεί από τα
αντίθετα: επειδή εγκύπτει στα έργα όπως σε μινιατούρες ή μικρογραφίες.
Γιατί βασανίστηκε επί μακρόν για να δώσει κάτι ακριβό και λίγο. Γιατί
δεν πλούτισε από την τέχνη του, ούτε υλικά ούτε με άλλο τρόπο. Γιατί
ανακαλύψαμε την τέχνη και την ακολουθήσαμε όχι για παρηγοριά, ούτε από
οίστρο, αλλά από διάθεση βασάνου και ανάγκη εσωτερική.
Γιατί πηγαίνεις κόντρα στο ρέμα και είσαι εκείνος που επιβιώνει. Και
γιατί τέλος, μπορείς να είσαι ατομικός χωρίς να γίνεται ατομιστής, να
μοιράζεις τα ιμάτιά σου χωρίς να επιδιώκεις κανενός είδους φιλανθρωπία.
Ισως τελικά αυτό σημαίνει να κάνεις τέχνη για τη σωτηρία σου. Αν
είναι έτσι, ο Λευτέρης Βογιατζής είναι για το θέατρο και την ιστορία,
στις αναμνήσεις και στα χρόνια που περάσαμε μαζί, ώς για πάντα σωσμένος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου