..............................................................
Το κύριο έργο του Νίκου Γκάτσου (1911 - 1992) δεν είναι η "Αμοργός", είναι τα τραγούδια του...
Από τον ποιητή, συγγραφέα και φίλο στο Κώστα Κουτσουρέλη (facebook, 27/3/2018)
1. Στην Ελλάδα, όπως έχει γραφτεί, είμαστε ρομαντικοί. Η ιδέα του μεγάλου ποιητή που σιώπησε νωρίς, μας στοιχειώνει από τον καιρό του Κάλβου. Και έκτοτε δεν χάνουμε αφορμή να το δείχνουμε: ο Γρυπάρης, ο Αναγνωστάκης, ο Γκάτσος είναι για μας πρωτίστως τέτοιοι: ποιητές που σιώπησαν. Τα πράγματα όμως έχουν αλλιώς. Ο όψιμος Γρυπάρης μας χάρισε τον καλύτερο Αισχύλο που έχουμε στη νεοελληνίδα φωνή. Ο Αναγνωστάκης επινόησε έναν δεινό σατιρογράφο, τον δαιμόνιο Μανούσο Φάσση. Και ο Γκάτσος με τα τραγούδια του έπλασε για λογαριασμό μας έναν ολόκληρο καινούργιο ποιητικό κόσμο.
2. Το κύριο έργο, το opus magnum του Γκάτσου δεν είναι η Αμοργός, όπως λένε. Είναι, με διαφορά, τα τραγούδια του. Η Αμοργός, έργο νεανικό και πολυπαινεμένο ανέκαθεν λόγω της μυθολογίας που το συνοδεύει, φέρει ακόμα πάνω της τα σημάδια του ακαταστάλακτου μοντερνισμού που τo θρέφει και της νεότητας ενός ποιητή που ήταν προορισμένος εξαρχής να κατακτήσει κορυφές πολύ σημαντικότερες. Μολονότι δεν της λείπουν οι στιλπνοί στίχοι, ως σύνολο παραμένει ένα λαμπρό πρωτόλειο. Από τον τίτλο ήδη παραδοξολογεί, κάμποσες φορές χάνεται στην εντυπωσιθηρία, της λείπει η επαφή με το συγκεκριμένο, το απτό, τα λεκτικά της στολίδια βαραίνουν στη ζυγαριά περισσότερο από την ποιητική ουσία που κομίζει. Αν ο Γκάτσος συνέχιζε στον δρόμο της Αμοργού, είναι βέβαιο ότι θα την ξεπερνούσε δίνοντας κάτι που στη λόγια ποίησή μας θα μπορούσε να σταθεί πλάι στον καλύτερο Σεφέρη, τον καλύτερο Ελύτη. Αντ’ αυτού όμως έκανε κάτι άλλο, σημαντικότερο. Άνοιξε έναν δρόμο δικό του. Για πρώτη φορά μετά το δημοτικό τραγούδι, ύψωσε και πάλι τον ελληνικό στίχο στο επίπεδο της πραγματικής τέχνης.
3. Ο τραγουδοποιός Γκάτσος δεν είναι μόνο ένας από τους σημαντικότερους ποιητές μας των τελευταίων πέντ’-έξι δεκαετιών. Ανάμεσά τους είναι και ο επιδραστικότερος, αυτός που είχε την μεγαλύτερη απήχηση στο πιο ευρύ ακροατήριο, αυτός που διέπλασε την συλλογική μας ευαισθησία σε μια έκταση που πριν απ’ αυτόν από τους λόγιους ποιητές μας μόνον ίσως ο Βιτζέντζος Κορνάρος στην Κρήτη το αξιώθηκε. Αυτός που έκανε την ποίηση και πάλι αυτό που από γεννησιμιού της υπήρξε: τέχνη λαϊκή.
4. Ως στιχουργό τον Γκάτσο τον έχουμε συνδέσει με τον λεπταίσθητο λυρισμό που μας υποβάλλουν οι μελωδίες του Χατζιδάκι. Όμως η εντύπωση αυτή τον αδικεί. Πάνω κι από μεγάλος λυρικός, ο Γκάτσος είναι ένας σπουδαίος αφηγητής και ένας οξυδερκής παρατηρητής της ανθρώπινης κατάστασης. Με την άφθαστη δεξιοσύνη του στην αυστηρή προσωδία, από τη μια μεριά, και μπολιάζοντας αυτή την τελευταία με τη λεκτική τόλμη και φαντασία του μοντερνισμού, από την άλλη, ο Γκάτσος μάς έδωσε αριστουργήματα, που ακόμη κι αν δεν είχαν ποτέ ντυθεί με μουσική, θα άντεχαν την αναμέτρηση με τα καλύτερα ομόλογά τους, στη δική μας και την ξένη γραμματεία. Γιατί η παράδοση στην οποία ανήκει είναι βαθύρριζη, είναι εκείνη των ραψωδών και των τροβαδούρων, των δικών μας παραλογών και του ευρωπαϊκού ρομαντισμού του 19ου αιώνα, με μέτρο εκείνην πρέπει να κριθεί. Αντιθέτως, χωρίς τους στίχους του Γκάτσου, χωρίς τη ραχοκοκαλιά την πνευματική που του χαρίζουν, το έργο του Χατζιδάκι θα έφτανε ώς εμάς φτωχότερο, ασπόνδυλο. Ο ίδιος ο Μάνος, προς τιμήν του, αυτό το αναγνώριζε. «Ο Γκάτσος επηρέασε εμένα, όχι εγώ τον Γκάτσο. Εγώ ήμουν ο μαθητής.»
ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΓΚΑΤΣΟ
(απόσπασμα)
................................................
Με την Ελλάδα καραβοκύρη
Με τη φουρτούνα
και το Σιρόκο
ήρθε μια σκούνα
απ’ το Μαρόκο
Με τον αγέρα
και με τ’ αγιάζι
πάει μια μπρατσέρα
για την Βεγγάζη
Άγιε Νικόλα,
παρακαλώ σε
στα πέλαγα όλα
λουλούδια στρώσε
Με τον ασίκη
το μπουρλοτιέρη
ήρθε ένα μπρίκι
από τ’ Αλγέρι
Με την Ελλάδα
καραβοκύρη
πάει μια φρεγάδα
για το Μισίρι
2. Το κύριο έργο, το opus magnum του Γκάτσου δεν είναι η Αμοργός, όπως λένε. Είναι, με διαφορά, τα τραγούδια του. Η Αμοργός, έργο νεανικό και πολυπαινεμένο ανέκαθεν λόγω της μυθολογίας που το συνοδεύει, φέρει ακόμα πάνω της τα σημάδια του ακαταστάλακτου μοντερνισμού που τo θρέφει και της νεότητας ενός ποιητή που ήταν προορισμένος εξαρχής να κατακτήσει κορυφές πολύ σημαντικότερες. Μολονότι δεν της λείπουν οι στιλπνοί στίχοι, ως σύνολο παραμένει ένα λαμπρό πρωτόλειο. Από τον τίτλο ήδη παραδοξολογεί, κάμποσες φορές χάνεται στην εντυπωσιθηρία, της λείπει η επαφή με το συγκεκριμένο, το απτό, τα λεκτικά της στολίδια βαραίνουν στη ζυγαριά περισσότερο από την ποιητική ουσία που κομίζει. Αν ο Γκάτσος συνέχιζε στον δρόμο της Αμοργού, είναι βέβαιο ότι θα την ξεπερνούσε δίνοντας κάτι που στη λόγια ποίησή μας θα μπορούσε να σταθεί πλάι στον καλύτερο Σεφέρη, τον καλύτερο Ελύτη. Αντ’ αυτού όμως έκανε κάτι άλλο, σημαντικότερο. Άνοιξε έναν δρόμο δικό του. Για πρώτη φορά μετά το δημοτικό τραγούδι, ύψωσε και πάλι τον ελληνικό στίχο στο επίπεδο της πραγματικής τέχνης.
3. Ο τραγουδοποιός Γκάτσος δεν είναι μόνο ένας από τους σημαντικότερους ποιητές μας των τελευταίων πέντ’-έξι δεκαετιών. Ανάμεσά τους είναι και ο επιδραστικότερος, αυτός που είχε την μεγαλύτερη απήχηση στο πιο ευρύ ακροατήριο, αυτός που διέπλασε την συλλογική μας ευαισθησία σε μια έκταση που πριν απ’ αυτόν από τους λόγιους ποιητές μας μόνον ίσως ο Βιτζέντζος Κορνάρος στην Κρήτη το αξιώθηκε. Αυτός που έκανε την ποίηση και πάλι αυτό που από γεννησιμιού της υπήρξε: τέχνη λαϊκή.
4. Ως στιχουργό τον Γκάτσο τον έχουμε συνδέσει με τον λεπταίσθητο λυρισμό που μας υποβάλλουν οι μελωδίες του Χατζιδάκι. Όμως η εντύπωση αυτή τον αδικεί. Πάνω κι από μεγάλος λυρικός, ο Γκάτσος είναι ένας σπουδαίος αφηγητής και ένας οξυδερκής παρατηρητής της ανθρώπινης κατάστασης. Με την άφθαστη δεξιοσύνη του στην αυστηρή προσωδία, από τη μια μεριά, και μπολιάζοντας αυτή την τελευταία με τη λεκτική τόλμη και φαντασία του μοντερνισμού, από την άλλη, ο Γκάτσος μάς έδωσε αριστουργήματα, που ακόμη κι αν δεν είχαν ποτέ ντυθεί με μουσική, θα άντεχαν την αναμέτρηση με τα καλύτερα ομόλογά τους, στη δική μας και την ξένη γραμματεία. Γιατί η παράδοση στην οποία ανήκει είναι βαθύρριζη, είναι εκείνη των ραψωδών και των τροβαδούρων, των δικών μας παραλογών και του ευρωπαϊκού ρομαντισμού του 19ου αιώνα, με μέτρο εκείνην πρέπει να κριθεί. Αντιθέτως, χωρίς τους στίχους του Γκάτσου, χωρίς τη ραχοκοκαλιά την πνευματική που του χαρίζουν, το έργο του Χατζιδάκι θα έφτανε ώς εμάς φτωχότερο, ασπόνδυλο. Ο ίδιος ο Μάνος, προς τιμήν του, αυτό το αναγνώριζε. «Ο Γκάτσος επηρέασε εμένα, όχι εγώ τον Γκάτσο. Εγώ ήμουν ο μαθητής.»
ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΓΚΑΤΣΟ
(απόσπασμα)
................................................
Με την Ελλάδα καραβοκύρη
Με τη φουρτούνα
και το Σιρόκο
ήρθε μια σκούνα
απ’ το Μαρόκο
Με τον αγέρα
και με τ’ αγιάζι
πάει μια μπρατσέρα
για την Βεγγάζη
Άγιε Νικόλα,
παρακαλώ σε
στα πέλαγα όλα
λουλούδια στρώσε
Με τον ασίκη
το μπουρλοτιέρη
ήρθε ένα μπρίκι
από τ’ Αλγέρι
Με την Ελλάδα
καραβοκύρη
πάει μια φρεγάδα
για το Μισίρι
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου