...............................................................
Η ανάγνωση διαφορετικών στοχαστών προστατεύει από τις εύκολες βεβαιότητες
τη συνέντευξη πήρε η Πόλυ Κρημνιώτη
("ΑΥΓΗ", 25/9/2017)
Η σοβαρή ανάγνωση προϋποθέτει εσωστρέφεια, απομόνωση, πειθαρχία,
αυτοσυγκέντρωση, αφοσίωση στο νόημα, υπομονή, μεθοδικό συλλογισμό,
σιωπή. Οι προϋποθέσεις αυτές αρχίζουν να σπανίζουν στις σύγχρονες
συνθήκες κυριαρχίας των οπτικοακουστικών μέσων, που απειλούν με
συρρίκνωση την παλιά επικράτεια του έντυπου λόγου
«Αν υπάρχει ένα κοινό νήμα που διαπερνά αυτά τα
κείμενα, είναι η αναζήτηση πνευματικών αντιδότων στην αποθάρρυνση και τη
μοιρολατρική παραίτηση μπροστά στο σύνδρομο αδυναμίας της πολιτικής,
που γεννάει η βαθιά κρίση που ζούμε» λέει ο Θανάσης Γιαλκέτσης για το
καινούργιο του βιβλίο «Η σοφία των άλλων» που αναμένεται να κυκλοφορήσει
τις επόμενες ημέρες (εκδ. Πόλις).
Συγγραφέας και δημοσιογράφος, άνθρωπος χαμηλών τόνων και έμφυτης
ευγένειας, ο Θανάσης Γιαλκέτσης στον συγκεκριμένο τόμο συγκεντρώνει
κριτικά κείμενα που γράφτηκαν με αφορμή την έκδοση αξιόλογων έργων
διανοητών, όπως οι Νίκος Πουλαντζάς, Μαρσέλ Γκοσέ, Αλμπέρ Καμύ, Τέρι
Ίγκλετον, Χέρμπερτ Μαρκούζε κ.ά., τα οποία, όπως υποστηρίζει,
προσφέρονται ως «ερέθισμα για θεωρητικό και πολιτικό αναστοχασμό».
* Γιατί να προσφύγουμε στη "σοφία των άλλων";
Γιατί η βαθιά κρίση που ζούμε φανέρωσε μεταξύ άλλων και ότι η γνώση
μας για την πραγματική κατάσταση της κοινωνίας και της οικονομίας ήταν
εντελώς ανεπαρκής, ότι το μικρό απόθεμα των ιδεών μας παρουσίαζε μεγάλα
και ανησυχητικά κενά. Την κρίση δεν την προβλέψαμε, δεν την
αντιληφθήκαμε όταν ήδη πλησίαζε ή και όταν εγκαταστάθηκε στο παρόν, δεν
κάναμε τίποτα για να την αποτρέψουμε και ακόμα προσπαθούμε να
κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της, το εύρος και το βάθος της.
Δεν μπορούμε επομένως να συντηρούμε την αυτάρεσκη και αλαζονική
ψευδαίσθηση ότι ήδη γνωρίζουμε και κατανοούμε τον κοινωνικό κόσμο και
την πραγματικότητα που μας περιβάλλει και μας καθορίζει. Με αυτή την
έννοια η κρίση αντιπροσωπεύει μιαν ισχυρή πρόκληση, που κλονίζει το
πνεύμα της αυτάρκειας και της υπεροψίας που μας διέκρινε και μας
υποχρεώνει να βαδίσουμε στον δρόμο της διανοητικής μετριοπάθειας και της
ατομικής και συλλογικής αυτογνωσίας.
Τα σημαντικά βιβλία του θεωρητικού και πολιτικού στοχασμού είναι ο
απαραίτητος και πολυτιμότερος οδηγός σε αυτή την κοπιώδη διαδρομή της
αναζήτησης και της έρευνας.
* Η εποχή μας, κατά πολλούς διανοητές, χρειάζεται ριζοσπαστισμό. Εσείς ωστόσο μιλάτε για διανοητική μετριοπάθεια.
Μιλώ για διανοητική και όχι πολιτική μετριοπάθεια, η οποία δεν
αποκλείει τον πολιτικό ριζοσπαστισμό. Διευκρινίζω με ένα παράδειγμα
αντλώντας από τον Αλμπερ Καμύ ένα μάθημα σωκρατικού ήθους. Ο Καμύ έλεγε
ότι τα πνεύματα που κυριαρχούνται από υπεροψία «μπορούν να φτάσουν σε
όλα εκτός από την απελευθέρωση του ανθρώπου και από μια πραγματική
δημοκρατία». Όριζε δε τη δημοκρατία ως εξής: «Η δημοκρατία είναι η
κοινωνική και πολιτική άσκηση της μετριοφροσύνης».
Τόνιζε ότι ένα δημοκρατικό καθεστώς μπορεί να δημιουργηθεί και να
υποστηριχθεί μόνον «από ανθρώπους που γνωρίζουν ότι δεν τα ξέρουν όλα,
που αρνούνται να παραδεχτούν την προλεταριακή συνθήκη και που δεν
προσαρμόζονται ποτέ στη δυστυχία των άλλων, αλλά ακριβώς αρνούνται να
επιδεινώσουν αυτή τη δυστυχία στο όνομα μιας θεωρίας ή ενός τυφλού
μεσσιανισμού».
Ο δημοκράτης, συνεχίζει ο Καμύ, «είναι μετριόφρων. Ομολογεί ένα
ορισμένο ποσοστό άγνοιας και ότι δεν τα κατέχει όλα. Και με αφετηρία
αυτή την παραδοχή αναγνωρίζει ότι χρειάζεται να συμβουλεύεται τους
άλλους, να συμπληρώνει εκείνο που δεν γνωρίζει με εκείνο που αυτοί
γνωρίζουν».
* Μιλάτε πάντα με παραπομπές;
Μιλάω με παραπομπές όταν έχουν προηγηθεί σοφότεροι από μένα που τα
έχουν ήδη πει καλύτερα. Εξάλλου το βιβλίο μου είναι ένα σύνολο κειμένων,
δημοσιευμένων στην «Εφ.Συν.», που αναφέρονται και παραπέμπουν σε
βιβλία, δηλαδή σε άλλα μεγαλύτερα κείμενα. Αλλά και τα βιβλία με τη
σειρά τους αναφέρονται και παραπέμπουν σε άλλα προηγούμενα έργα και
βιβλία. Κάθε γραπτό εξάλλου αναφέρεται σε προηγούμενα γραπτά. Αυτή η
συνεχής επανάληψη παράγει έναν δημιουργικό δυναμισμό που τροφοδοτεί τη
συλλογική ανάπτυξη της κουλτούρας. Αυτή η ανάπτυξη παίρνει τη μορφή της
διαρκούς κριτικής του λόγου και των ιδεών των άλλων.
* Από τον Καμύ στον Μαρκούζε, από τον Πουλαντζά στον Ταγκιέφ
και από τον Τέρι Ίγκλετον στον Πιερ Ροζανβαλόν που συναντούμε μεταξύ
άλλων στο βιβλίο σας, ποιο είναι το λεπτό νήμα που συνδέει συγγραφείς -
διανοητές με τόσο διαφορετικές ιδεολογικές, πολιτικές, φιλοσοφικές
καταβολές;
Οι επιλογές υπαγορεύτηκαν από το βάρος και την αξία των έργων. Η
περιπλάνηση στα βιβλία πολλών και διαφορετικών στοχαστών προστατεύει τον
αναγνώστη - μελετητή από τις εύκολες βεβαιότητες, από τη μονοφωνία του
δόγματος και φωτίζει την πολυεδρικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η
κριτική θεωρία σήμερα μπορεί εξάλλου να τρέφεται και να εμπνέεται από
πολύ διαφορετικές πηγές, μπορεί να αντλεί ερεθίσματα ακόμα και από την
αντίπαλη σκέψη, όπως μας δίδαξε ο Γκράμσι.
Η ανάγνωση είναι και μια άσκηση στην οποία δοκιμάζεται η ικανότητά
μας να παίρνουμε στα σοβαρά και να αξιολογούμε τις ιδέες και τις γνώμες
όσων σκέφτονται διαφορετικά από μας. Το ζητούμενο είναι να διατηρήσουμε
την κριτική ικανότητα, που είναι κυρίως ικανότητα διάκρισης και
διαχωρισμού του ορθού από το εσφαλμένο, του αληθούς από το ψευδές, του
ουσιώδους από το ασήμαντο. Αυτή η κριτική ικανότητα απειλείται στις
μέρες μας από πολλές πλευρές.
Ο Ουμπέρτο Έκο για παράδειγμα προειδοποιούσε για τους κινδύνους που
προέρχονται από όσα συμβαίνουν στο Διαδίκτυο, όπου καθιερώνεται μια
ειδωλολατρία της απόλυτης έκφρασης του λόγου, χωρίς κανένα έλεγχο εκ
μέρους των άλλων. Καθένας εκφράζει ό,τι του έρχεται στον νου. Απειλείται
έτσι η θεμελιώδης προϋπόθεση της δημοκρατίας, δηλαδή η παραδοχή ότι όσα
λέγονται δεν είναι όλα ορθά.
* Στην εποχή του Διαδικτύου και της άμεσης πληροφόρησης
μπορεί να διασωθεί η κουλτούρα της δημοκρατίας, της ανάγνωσης και της
κριτικής σκέψης;
Λυπάμαι, αλλά θα ξεκινήσω πάλι με μία παραπομπή. Ο Μπόρχες έλεγε ότι
οι καλοί αναγνώστες είναι μαύροι κύκνοι, πιο σπάνιοι ακόμα και από τους
καλούς συγγραφείς. Και συμπλήρωνε: «Άλλοι μπορεί να να δοξάζονται για τα
βιβλία που έχουν γράψει. Η δική μου δόξα είναι τα βιβλία που έχω
διαβάσει». Στις μέρες μας οι οικονομικές συνθήκες και ο πιεστικός ρυθμός
του καθημερινού βίου, σε συνδυασμό με τα πολλαπλά ανταγωνιστικά
ερεθίσματα που προσφέρουν τα νέα μέσα πληροφόρησης και επικοινωνίας και
με την επικράτηση των τάσεων για γρήγορη, εξωστρεφή και απόλυτη έκφραση,
αντιμάχονται την κουλτούρα της σοβαρής ανάγνωσης, επομένως την κριτική
σκέψη και τη συνειδητή πολιτική συμμετοχή, που αποτελούν θεμέλιο της
δημοκρατικής ζωής.
Η ανάγνωση, για παράδειγμα, που είναι ταυτόχρονα και πράξη ερμηνείας
και κατανόησης του κειμένου, δύσκολα βρίσκει τη θέση της σε ένα
επικοινωνιακό σύμπαν στο οποίο κυριαρχούν η εικόνα και η ταχύτητα. Η
σοβαρή ανάγνωση προϋποθέτει εσωστρέφεια, απομόνωση, πειθαρχία,
αυτοσυγκέντρωση, αφοσίωση στο νόημα, υπομονή, μεθοδικό συλλογισμό,
σιωπή.
Οι προϋποθέσεις αυτές αρχίζουν να σπανίζουν στις σύγχρονες συνθήκες
κυριαρχίας των οπτικοακουστικών μέσων, που απειλούν με συρρίκνωση την
παλιά επικράτεια του έντυπου λόγου. Σήμερα δυσκολευόμαστε να
κατανοήσουμε τη χαρά και τη συγκίνηση που ένιωσε ο Έρασμος τότε που
έσκυψε σε έναν λασπωμένο δρόμο για να σηκώσει ένα σκισμένο τυπωμένο
χαρτί.
* Σε μια εποχή επικοινωνιακού κορεσμού, όπου ο πολίτης
βομβαρδίζεται καθημερινά από ποικίλης προέλευσης μηνύματα, ποια μπορεί
να είναι η θέση και ο ρόλος της κριτικογραφίας την οποία εσείς ασκείτε
εδώ και χρόνια;
Η κριτικογραφία είναι μια λειτουργία μεσολάβησης ανάμεσα στο έργο και
στο ευρύτερο κοινό στο οποίο απευθύνεται. Ο μεγαλύτερος ζων κριτικός, ο
Τζορτζ Στάινερ, διακρίνει τρεις λειτουργίες της κριτικής.
Η πρώτη είναι να υποδείξει τι πρέπει να διαβάσουμε και με ποιον
τρόπο. Από την πελώρια κληρονομιά του παρελθόντος η κριτική καλείται να
επισημάνει τα έργα που μπορούν να αναπτύξουν έναν γόνιμο διάλογο με το
παρόν. Η δεύτερη είναι να καλλιεργεί την επικοινωνία, να αποτρέπει την
απομόνωση και τη δημιουργία στεγανών στον χώρο του πνεύματος. Η τρίτη
και πιο σημαντική είναι να κρίνει αν ένα έργο αντιπροσωπεύει ένα βήμα
προς τα μπρος, δηλαδή σε ποιον βαθμό προσθέτει ή αφαιρεί στα ήδη φτωχά
αποθέματα της ηθικής μας σοφίας.
Από την άλλη ο Όσκαρ Ουάιλντ έχει πει ότι το να πει κανείς στον κόσμο
τι να διαβάσει είναι είτε άχρηστο είτε ζημιογόνο, καθώς η γνήσια
εκτίμηση ενός έργου είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας και όχι διδαχής. Εγώ,
όμως, ως αριστερός, πιστεύω πάντα στον παιδαγωγικό και επιμορφωτικό ρόλο
της κριτικής. Σε κάθε περίπτωση η ανάγνωση είναι πράξη ελευθερίας που
δεν πειθαρχεί σε συμβουλές και υπαγορεύσεις.
* Οι συνθήκες της βαθιάς κρίσης που βιώνουμε σήμερα βοηθούν σε έναν κριτικό αναστοχασμό;
Είναι αλήθεια ότι οι δραματικές επιπτώσεις της κρίσης και οι
ανατροπές που επιφέρει στη ζωή των πολλών δεν ευνοούν τον αναγκαίο
κριτικό και αυτοκριτικό αναστοχασμό. Τροφοδοτούν αντίθετα την πόλωση των
πνευμάτων, την τεχνητή και οξεία αντιπαράθεση, τη διανοητική και
πολιτική σύγχυση. Οι καταστάσεις κρίσης μπορεί να υποκινήσουν την
κριτική σκέψη, την επινοητικότητα, την αναζήτηση νέων λύσεων, μπορεί να
θέσουν σε κίνηση δυνάμεις ανανέωσης και μετασχηματισμού.
Η κρίση όμως μπορεί και να παραλύσει τη σκέψη, να αποθαρρύνει τη
δημιουργική φαντασία, ρίχνοντας τους ανθρώπους στην παθητικότητα και τη
μοιρολατρία. Σε συνθήκες κρίσης βρίσκουν επίσης γόνιμο έδαφος η
αναζήτηση «μαγικών» και εύκολων λύσεων, η προσφυγή σε βίαιες και
αυταρχικές πρακτικές, το κυνήγι φανταστικών ενόχων και αποδιοπομπαίων
τράγων, με αποτέλεσμα μια γενικότερη κοινωνική και πολιτική
οπισθοδρόμηση.
Στο καταστροφικό δυναμικό της κρίσης χρειάζεται να αντιτάξουμε τη
μαχητική αισιοδοξία της βούλησης, που αποτυπώνεται στα λόγια με τα οποία
τέλειωνε την αυτοβιογραφία του ο Ερικ Χομπσμπάουμ: «Ας μην καταθέσουμε
τα όπλα, κι ας ζούμε σε χαλεπούς καιρούς. Ο κόσμος δεν θα γίνει
καλύτερος από μόνος του».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου