Δημήτρης Τζιόβας: Βιβλιακή αυτοβιογραφία (επιμ. Μισέλ Φάις, "Εφημερίδα των Συντακτών", 04.02.2016)

.............................................................
 

Βιβλιακή αυτοβιογραφία

 

Ο Δημήτρης Τζιόβας | Μάριος Βαλασόπουλος

 

Σελίδες της Τετάρτης. Πολυαγαπημένα, πολυδιαβασμένα, βιβλία που μας διαμόρφωσαν ή μας στήριξαν σε δύσκολες στιγμές. Πρόσωπα της γραφής ξεφυλλίζουν την «αυτοβιογραφική» βιβλιογραφία τους.

("Εφημερίδα των Συντακτών", 04.02.2016)

Δάσκαλος, νεοελληνιστής, θεωρητικός, πάνω απ’ όλα όμως βαθύς και ταυτόχρονα ανοιχτός αναγνώστης της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ο Δημήτρης Τζιόβας επιστρέφει σε κείμενα και εποχές που τον σφράγισαν· σε βιβλία-κάτοπτρα που αντανακλούν τη στιγμή και τη διάρκεια μιας πολιτισμικής διαδρομής.

Ο Τζιόβας των Ιωαννίνων και του Μπέρμιγχαμ, ο Τζιόβας της βιβλιοθήκης, της μνήμης και της περιπλάνησης της μνήμης ψηλαφεί με ακρίβεια και ευαισθησία το αναγνωστικό του πρόσωπο

                                                             ❖❖❖❖❖ 

Αν τροποποιούσα ελαφρά τον στίχο του Σεφέρη από τα Τρία Κρυφά Ποιήματα θα έλεγα ότι «είναι παιδιά πολλών βιβλίων [ανθρώπων] τα λόγια μας».

Καμιά φορά την επίδραση ορισμένων βιβλίων την αναγνωρίζεις καθυστερημένα ή δεν την ανιχνεύεις καν.

Oι βιβλιακοί έρωτες πότε εξατμίζονται ανεπιστρεπτί και πότε μετασχηματίζονται σε παντοτινές αγάπες καθώς τα αναγνώσματα κατασταλάζουν μέσα μας αργά και απανωτά, υφιστάμενα τη δοκιμασία ή τη φθορά του χρόνου.

Με τα βιβλία ισχύει αυτό που λέγεται για τις φιλίες. Οι εφηβικές και νεανικές αντέχουν πιο πολύ στον χρόνο. Τα περισσότερα όμως βιβλία τα ξεπερνούμε ή τα ξεχνούμε με την πάροδο του χρόνου, όπως συχνά συμβαίνει με τα γεγονότα.

Οταν μας ζητούν να ξεχωρίσουμε τα πιο σημαντικά γεγονότα της χρονιάς ή μιας εικοσαετίας διαλέγουμε συνήθως τα πιο πρόσφατα.

Ως ποιο βαθμό είμαστε σε θέση να αυτοβιογραφηθούμε μέσα από τα βιβλία μας; Αναγνωρίζουμε μέσα από αυτά το νήμα της ζωής μας, συνιστούν υπενθυμίσεις του παρελθόντος μας, σηματοδοτούν την πνευματική μας εξέλιξη;

Με τα βιβλία έχουμε είτε συναισθηματική είτε διανοητική σχέση. Κάποια τα ανακαλείς για συναισθηματικούς λόγους, γιατί σε γυρίζουν πίσω σε μια εποχή ή σε αγαπημένα πρόσωπα, και άλλα σου προσφέρουν διαρκώς διανοητικά ερεθίσματα.

Πιάνοντας έπειτα από χρόνια ένα βιβλίο ξανά στα χέρια μας, επιστρέφουμε στις σημειώσεις και τα σχόλια ή τις σκέψεις που μπορεί να είχαμε κάνει στα περιθώρια, τις αφιερώσεις ή τα σημάδια πάνω στο χαρτί.

Ακόμη σήμερα θυμάμαι τρυφερά τα βιβλία της παιδικής μου ηλικίας, Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ, του Μαρκ Τουέιν, το Χωρίς οικογένεια του Εκτορα Μαλό, τα Αγουρα χρόνια του A. Tζ. Κρόνιν, στα οποία βέβαια δεν επέστρεψα ποτέ, αλλά έχουν μείνει έντονα στη μνήμη μου.

Στα εφηβικά μου χρόνια το Γράμματα σε ένα νέο ποιητή του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, το Πορτραίτο του καλλιτέχνη του Τζέιμς Τζόις και οι Δοκιμές του Σεφέρη στάθηκαν το αντίβαρο σε μια εποχή έντονης πολιτικοποίησης και ανάλογων διαβασμάτων.

Αργότερα, ορισμένα κείμενα της αγγλικής λογοτεχνίας στάθηκαν καθοριστικά γιατί μέσα από αυτά γνώρισα καλύτερα την αγγλική νοοτροπία και νέους τρόπους γραφής. Θαύμασα την τέχνη των Αγγλων συγγραφέων να συνδυάζουν επιδέξια την αναγνωσιμότητα με τον θεωρητικό προβληματισμό και την ανάλαφρη τεχνική επιτήδευση.

Για παράδειγμα, λάτρεψα το Η ερωμένη του Γάλλου υποπλοίαρχου του Τζον Φόουλς ως έναν απολαυστικό συνδυασμό βικτοριανού μυθιστορήματος και μεταμοντέρνας γραφής. Με το Mικρός που είναι ο κόσμος! του Ντέιβιντ Λοτζ ανακάλυψα όχι μόνο το campus novel αλλά και την πλούσια κωμική φλέβα της αγγλικής μυθιστοριογραφίας, με Τα παιδιά του μεσονυκτίου του Σαλμάν Ρούσντι την (μετα)αποικιοκρατική παράδοση και με το Τι ωραίο πλιάτσικο! του Τζόναθαν Κόου την τέχνη τού να συλλαμβάνεις και να αποδίδεις μυθιστορηματικά το zeitgeist μιας εποχής (εν προκειμένω της θατσερικής περιόδου).

Από τους ποιητές με γοήτευε η μελαγχολία του Φίλιπ Λάρκιν, γιατί είχε κάτι το ξεχωριστά αγγλικό, που μου θύμιζε τον άλλο αγαπημένο μου ποιητή, τον Καρυωτάκη.

Με τραβούσαν πάντα όσοι συνδύαζαν τη θεωρητική σκέψη ή τον στοχασμό με τη λογοτεχνική αφήγηση, όπως ο Ρολάν Μπαρτ (που θα μπορούσε κάλλιστα να είχε γράψει μυθιστορήματα), ο Ουμπέρτο Εκο ή ο Μίλαν Κούντερα (με τα μυθιστορήματα και τα δοκίμιά του).

Ισως γι' αυτόν τον λόγο με ενθουσίασε όταν πρωτοδιάβασα και αξιοποίησα στη διατριβή μου το Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth-Century Europe (1973) του Hayden White, γιατί έδειχνε τη στενή σχέση ιστοριογραφίας, φιλοσοφίας και λογοτεχνίας μέσω μιας ρητορικής και υφολογικής ανάλυσης ιστορικών, όπως ο Ράνκε και ο Τοκβίλ, και φιλοσόφων, όπως ο Χέγκελ, ο Μαρξ και ο Νίτσε.

Ενα από τα πλεονεκτήματα του να διδάσκεις και όχι μόνο να διαβάζεις λογοτεχνία είναι ότι επιστρέφεις ξανά σε κείμενα. Αναγκάζεσαι να τα ξαναδιαβάσεις και να τα συγκρίνεις με άλλα.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία εκτίμησα, λόγου χάριν, τη νουβέλα του Αλέξανδρου Κοτζιά Ιαγουάρος, που νομίζω ότι δεν υστερεί σε τίποτε από το Κιβώτιο του Αλεξάνδρου.

Πρόκειται για μια μαστορική διαπραγμάτευση της μνήμης του Εμφυλίου, η οποία δεν προσέχτηκε όσο θα έπρεπε.

Με τον ίδιο τρόπο επανεκτίμησα το διήγημα «Ο ντετέκτιβ» του Δημήτρη Χατζή, ένα λαμπρό διήγημα τσεχοφικής υφής αλλά και μια αλληγορία για την εξορία.

Συνήθως δεν επανέρχομαι στα λογοτεχνικά βιβλία που διάβασα, γιατί έχω την αίσθηση ότι απομένουν ακόμη τόσα αδιάβαστα, ενώ ο χρόνος τρέχει.

Δύσκολα, όμως, μπορείς να αντισταθείς.

Ενα αγαπημένο βιβλίο είναι αυτό στο οποίο όταν επιστρέφεις αναγνωρίζεις νέες αρετές ή το εκτιμάς ακόμα περισσότερο καθώς συνειδητοποιείς την ανθεκτικότητά του στον χρόνο.

Οι κάθε είδους διασκευές, μεταφορές, παραστάσεις ή μελοποιήσεις βοηθούν προς αυτή την κατεύθυνση γιατί μας φέρνουν αντιμέτωπους ξανά και ξανά με το πρωτότυπο, δίνοντάς μας την ευκαιρία να το ξανασκεφτούμε και να το επανεκτιμήσουμε.

Από την ελληνική λογοτεχνία σε αυτή την κλάση ανήκουν για μένα η Οδύσσεια, τα ποιήματα του Καβάφη και τα διηγήματα του Βιζυηνού. Κείμενα πραγματικά ανεξάντλητα.

Τελευταίο εκδοτικό χνάρι του Δ. Τζιόβα είναι το βιβλίο του «Κουλτούρα και Λογοτεχνία: Πολιτισμικές διαθλάσεις και χρονότοποι ιδεών», Αθήνα (Πόλις, 2014) καθώς και η επιμέλεια του τόμου «Re-imagining the Past: Greek Antiquity and Modern Greek Culture», Οξφόρδη (Oxford University Press, 2014).