Βασίλης Παπαβασιλείου: "Μην ξεχνάμε: υπάρχει δημιουργία μέσα στην παρακμή"

.............................................................

Μην ξεχνάμε: υπάρχει δημιουργία μέσα στην παρακμή

 

Μάριος Βαλασόπουλος

 

συνέντευξη στην Έφη Μαρίνου ("Εφημερίδα των Συντακτών",12.11.2017)

Η «Ελένη» του Γιάννη Ρίτσου, παράσταση που έμεινε στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου χάρη στη συναρπαστική ερμηνεία του Βασίλη Παπαβασιλείου, επιστρέφει στις 18 Νοεμβρίου στο Θέατρο Τέχνης.

Τα τελευταία τρία χρόνια, ο εξαιρετικός σκηνοθέτης και ηθοποιός δημιουργεί το δικό του θέατρο στη σκηνή της Φρυνίχου.

Σαν άλλος Ντάριο Φο, γράφει, σκηνοθετεί, ερμηνεύει, εμπνεόμενος από το… ελληνικό θαύμα που συντελείται την τελευταία δεκαετία στη χώρα μας, εμπειρία που μεταποιεί θεατρικά με τρόπο μοναδικό.

Ο ίδιος, λέει, απολαμβάνει ένα ακριβό συναίσθημα πάνω στη σκηνή. Αλλά το ίδιο απολαμβάνουν και οι θεατές που τον παρακολουθούν.

Μετά το «Σιχτίρ ευρώ, μπουντρούμ δραχμή, θα πεις κι ένα τραγούδι!» ακολούθησε το «Relax… Mynotis».

Κι ενώ φέτος περιμέναμε το Σιχτίρ Νο2, τον ταρακουνημένο, ηττημένο νεοέλληνα Φωκίωνα Καπνίδη σε νέες περιπέτειες, ο Βασίλης Παπαβασιλείου μάς ξαφνιάζει, φέρνοντας στη σκηνή μια μεγάλη του επιτυχία, την «Ελένη» του Γιάννη Ρίτσου.

«Οπως είχαμε συνεννοηθεί, περίμενα τον Φωκίωνα ώς την τελευταία στιγμή. Πήρα όμως γράμμα του, όπου μου ανακοίνωνε ότι αδυνατούσε να κάνει την εμφάνισή του μέχρις ότου η Ελλάδα βγει στις αγορές…
Σε ευρεία συνέλευση του ΑΑΨΟΥ (Ασυλο Ανιάτως Ψεκασθέντων Ολικής Υστερήσεως) αποφασίστηκε παμψηφεί: θα προηγηθεί η χώρα… Γιατί ο Φωκίων δεν είναι μόνον ανίατος, είναι και πατριώτης...
“Θα σε αφήσω σε καλά χέρια και δοκιμασμένα” μου έγραψε, εννοώντας την “Ελένη”.
Κοίτα, “Φωκίωνες” και “Ελένες” συνεννοούνται μεταξύ τους, ξέρουν καλά τι συμβαίνει. Είναι όντα ενός γαλαξία όπου υπάρχουν για να υπάρχω κι εγώ. Είναι ντροπή να το λες, αλλά ναι, διαθέτεις ένα μικρό στρατό δικών σου, μια πινακοθήκη προσώπων-στηριγμάτων.
Το θέατρο είναι άσκηση προνομίων φρικτής πολυτέλειας. Ετσι ισοφαρίζεται το αρνητικό, το εύθραυστο, το ανασφαλές της ζωής.
Η “Τέταρτη Διάσταση” του Ρίτσου είναι κορυφαίο έργο. Η διοχέτευση της γενναιοδωρίας του ποιητή μέσω αυτών των προσώπων του αρχαίου κόσμου, η μείξη των χρόνων, το παιχνίδι με το πριν και το μετά, γίνεται με τρόπο αριστουργηματικό.
Και τι να πεις για το δώρο της γλώσσας;»

 

Μάριος Βαλασόπουλος

Είναι αλήθεια ότι ο Φωκίων έχει μεταναστεύσει στη Βουλγαρία για να μελετήσει τον εγχώριο καπιταλισμό;

Δυστυχώς ανέβαλε το ταξίδι στον βουλγαρικό καπιταλισμό... Ο καημένος ο Φωκίων είναι πάντα εδώ, εν υπνώσει...

Τώρα που μιλάμε, στο Ασυλο Ανιάτως Ψεκασθέντων Ολικώς Υστερούντων γίνονται πράγματα και με τη συμμετοχή του Φωκίωνα, ο οποίος φέρει μια συνδικαλιστική ματιά που είτε θα τον οδηγήσει στην καταστροφή είτε στη δόξα…

Το γεγονός είναι ότι ελήφθη η απόφαση: καμιά εξωτερική εκδήλωση δημόσιας παρουσίας του Φωκίωνα ώσπου η χώρα να βγει στις αγορές.

Προφανώς το Ασυλο συνδέει την έξοδό μας στις αγορές με την Εξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο, την Εξοδο του Μεσολογγίου κ.λπ.

Υποχρεώθηκα λοιπόν σε αντικατάσταση, καθώς ο Φωκίων πληρώνει το τίμημα, ενώ δεν είναι τύπος επιθεωρησιακός, να παραμένει άμεσος συνομιλητής με το πραγματικό, την επικαιρική φλούδα του τρέχοντος χρόνου.

Πράγματι, εκδήλωσε τάσεις ν’ ακολουθήσει ένα κύμα προς τη Βουλγαρία, είχε συγκεκριμένους λόγους. Ομως βγαίνοντας από το Ασυλο δεν ξέρουμε πώς θα έχει μεταβληθεί η κατάσταση.

Μπορεί να έχει συμβεί ένα είδος αντιστροφής, να έρθουν οι Βούλγαροι εδώ… Αυτό πού το πας;

Και τότε ο Φωκίων πρέπει να αναλάβει δράση. Αλλωστε γι’ αυτό λέγεται Φωκίων, για να μπορεί να διαχειρίζεται όλα τα αστάθμητα…

Σε τι ψυχολογική κατάσταση βρίσκεται τώρα;

Απ’ ό,τι κατάλαβα, δεν πρέπει να είναι στα καλύτερά του, ας πούμε σαν τον Νίκο Φίλη στον ΣΥΡΙΖΑ... Εκφράζει μάλλον τη μειοψηφία μέσα στο Ασυλο, ωστόσο γίνεται μια μάχη, πολιτική εννοείται όπως όλες οι μάχες, δηλαδή το τίποτα…

Κοίτα, ο ψεκασμένος Φωκίων αφού υπέστη όλη την αντιψεκαστική αγωγή πήρε τους δρόμους της μειωμένης νοημοσύνης προκειμένου να ξορκίσει τον κίνδυνο…

Ισως τώρα να αναρωτιέται: Πού πήγα εγώ χωρίς μυαλό; Πού βαδίζω πιστεύοντας μόνο κι αφήνοντας το δικαίωμα της αμφιβολίας στον άλλον;

Μήπως λοιπόν δεν πήγε πουθενά, μήπως είναι ακινητοποιημένος;

Είναι ερώτημα που ανάγεται στις ιδρυτικές συνθήκες της ελληνικής περιπτώσεως: Ηρθαν σήμερα δυο πιάτα και κανένα δεν είχε την απάντηση σ’ αυτό που με απασχολούσε.

Είναι γνωστό πως ένα μέρος των Φωκιώνων είχε εκπαιδευτεί ότι στα τρία πιάτα που έρχονται καθημερινά υπάρχουν, τουλάχιστον, πέντε απαντήσεις…

Πρόκειται για την περιβόητη ταλάντευση του Φωκίωνα σχετικά με την απάντηση και τη μη απάντηση.

Στο πρώτο έργο είδαμε τι συνέβη στον ψυχίατρο Τάκη, ο οποίος ήθελε μια κανονική απάντηση, δηλαδή το «Οχι» του δημοψηφίσματος να διατηρηθεί ως τέτοιο. Και πήρε την απάντηση του Πρωτέα, αυτήν που ενσαρκώνει ο Τσίπρας σήμερα.

Διότι ο πρωθυπουργός ενσαρκώνει τον Πρωτέα, τον ήρωα του Σεφέρη στο ποίημα «Επί σκηνής»: «Εγώ είμαι ο τόπος σου, ίσως να μην είμαι κανείς αλλά μπορώ να γίνω αυτό που θέλεις»...

Σύμπτωμα που συνδέεται με την ανατολική πλευρά της ελληνικής ρίζας. Δηλαδή: δεν είμαι κανένας, αλλά μπορώ να γίνω αυτό που θέλεις, κύριε Πούτιν, κύριε Τραμπ κ.λπ.

Διανύουμε λοιπόν περίοδο παρακμής;

Ο Ρίτσος, σε περίοδο παρακμής, βιώνοντας την προσωπική αποτυχία, δημιουργούσε. Κυνηγημένος γράφει μέσα στη χούντα την «Ελένη».

Παρακμή δεν σημαίνει μη δημιουργία. Ενας άνθρωπος μέσα στην παρακμή μπορεί να ζήσει εν δημιουργία. Κι αυτό χαρακτηρίζει ολόκληρες περιόδους – στην ελληνιστική και ρωμαϊκή δεν σταμάτησαν οι άνθρωποι να δημιουργούν, όπως δεν σταματάει και κάποιος σήμερα επειδή ξέπεσε, χρεοκόπησε.

Εδώ εντοπίζεις τη δύναμη της κατάφασης στη ζωή, τη σχέση με το θαύμα του ανθρώπου. Είναι σημαντικό να το ξέρουμε αυτό στη σημερινή Ελλάδα.

Οσο για τις ερωτήσεις που λανθάνουν περί του νοήματος της ζωής, δεν γίνεται να απαντηθούν από αυτά τα λείψανα, γιατί στο λεγόμενο πολιτικό επίπεδο μιλάμε φυσικά για λειψανολογία, λειψανομαχία, σ’ ένα παιχνίδι δήθεν αντιπαλότητας.

Σ’ αυτή την επικράτεια λειψάνων, ο κόσμος των ερωτήσεων, της απορίας, είναι έτοιμος να πυροδοτήσει στοιχήματα δημιουργίας, συνάντησης των ανθρώπων.

Πού βλέπουμε σήμερα ίχνη δημιουργίας;

Τελευταία διακρίνω μια μεταβολή στην ποιότητα προσοχής του ακροατηρίου, έναν ποιοτικό συντελεστή που κάνει την εμπειρία του θεάτρου να υπερβαίνει την κλασική κατανάλωση. Νομίζω πως αυτό που κάνω κινείται προς αυτή την κατεύθυνση.

Μια κλήση για συνάντηση που δεν εξαντλείται μέσα στο θέατρο, βρίσκει και ενεργοποιεί ρωγμές. Γιατί, όπως λέει ο Μούζιλ, είτε θα πούμε ότι το θέατρο σχετίζεται με την κβαντική θεωρία είτε ισούται μόνο με τον εαυτό του, δηλαδή είναι απολύτως αυτοαναφορικό: η τάδε παράσταση είναι καλύτερη από την άλλη κ.λπ.

Ως γνωστόν η βιβλιοθήκη είναι γεμάτη από καλά έργα που αναπαύονται στις σελίδες τους. Το ζήτημα είναι πώς τολμά το θέατρο να επιχειρήσει την από ιδρύσεώς του αυτονόητη πρόσκληση: έλα εδώ να αγκαλιάσεις το παρόν και τις παραφυάδες του.

Ετσι αποκτά άλλο νόημα η λειτουργία της τέχνης. Κι όσα λέμε εκεί συνιστούν ένα είδος θητείας σ’ αυτήν τη λαίλαπα του παρόντος.

Ξορκίζοντας το τραγικό;

Ενυπάρχει πάντοτε στο τραγικό κάτι που δεν είναι τόσο τραγικό όσο το φανταζόμαστε. Η μονοσήμαντη ανάγνωση του τραγικού ήταν η κατάρα της νεοελληνικής ύπαρξης, κανονική κατάρα.

Η εμπειρία της καταστροφής έχει κι άλλη όψη, αυτήν που μας βάζει μπροστά στην ανάγκη να δούμε τα όχι του ναι και τα ναι του όχι.

Πριν πεις για παρακμή και μη δημιουργία, σκέψου ότι δεν μπορείς να μηδενίζεις τον μόχθο έστω ενός ανθρώπου, τον ιδρώτα του εν παρακμή.

Η γενίκευση, η υπεραπλούστευση, αδικεί τους πέντε που είχαν την πετριά να βάλουν ένα στοίχημα με τον εαυτό τους.

Και η ψυχική κούραση μέσα στην παρατεταμένη κρίση;

Η Ελλάδα τελείωσε, πάει… Το πείραμα των δύο αιώνων ολοκληρώθηκε. Ο αιώνας αυτός απλοποίησε τα πράγματα στη βάση της απόλυτης σχηματοποίησης, τύπου Ολυμπιακού - Παναθηναϊκού: Βενιζελικοί - Κωνσταντινικοί, κομμουνιστές - δεξιοί, με τελευταία καρικατούρα το μνημόνιο - αντιμνημόνιο.

Αλλά έτσι απλοποιούμενη η ζωή δεν πηγαίνει πουθενά αλλού παρά μόνον εκεί που την πήγαμε εμείς.

Οταν ακούμε την –κατά Παπανδρέου– δήλωση Τσίπρα «Ή αλλάζουμε ή βουλιάζουμε», σκέφτεσαι ότι ο αρχαίος το είχε ήδη πει: «Νυν ευπλόηκα, ότε νεναυάγηκα». Πρώτα ναυαγείς και μετά πλέεις καλώς.

Η καινούργια είδηση για τους Ελληνες συνδέεται με το τέρμα της δήθεν πολιτικής, εκείνης που είχε το σχήμα της πολιτικολογίας, της τεχνητής υπερπολιτικοποίησης των πάντων, θάβοντας το πρωταρχικής σημασίας στοιχείο που τώρα πια βλέπουμε μπροστά μας ολοκάθαρα: το ανεπίδοτο αίτημα του Καποδίστρια για την αναγκαιότητα διοίκησης.

Δύο αιώνες χρειάστηκαν για να συναντηθούμε με το αίτημα του δολοφονημένου Καποδίστρια. Η συνειδητοποίηση επιτρέπει πια νέες θεωρήσεις της ζωής, τηρουμένων απολύτως των αναλογιών.

Ας δούμε τις ιστορικές περιόδους του ελληνικού υδροπέπονος, δηλαδή του ελληνικού καρπουζιού… Αν το χωρίσεις σε τέσσερα τεταρτημόρια με πενήντα χρόνια έκαστο, το τελευταίο είναι αυτό της Μεταπολίτευσης.

Ενας χρυσούς αιών ή παρωδία χρυσού αιώνος – κάποιοι το εννοούν με αστακομακαρονάδες, άλλοι με κότερα κ.λπ., δεν έχει σημασία. Ομως οι χρυσοί αιώνες ποτέ δεν διαρκούν εκατό χρόνια.

Και ο αυθεντικός του Περικλέους κράτησε βία πενήντα χρόνια. Ακολούθησαν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, το τέλος της Αθήνας, η Τυραννία των Τριάκοντα. Μετά κανένας Περικλής δεν κατοικεί στην Αθήνα.

Αυτός που παίζει τον ρόλο του πολιτικού δεν είναι καν Αθηναίος, είναι Μακεδών και μάλιστα στρατηλάτης.

Τι είναι λοιπόν η Αθήνα κατά τον 4ο αιώνα; Εχει υποχωρήσει ως πολιτικός οργανισμός, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν γεννιέται τίποτα. Τότε ιδρύεται η Ακαδημία του Πλάτωνα, το Λύκειο του Αριστοτέλη.

Είναι άδικο να αναγορεύεται ως μέτρο ύπαρξης ενός λαού ο Παρθενώνας και το μισό του 5ου αιώνα.

Είναι λάθος να λες «Περικλής ή τίποτα», υπάρχουν κι άλλοι αιώνες που σφραγίζονται από έργα ανθρώπων.

Η δημιουργία δεν σταματά, αλλάζει πεδίο, κοίτη. Ναι, υπάρχει δημιουργία μέσα στην παρακμή, σε παρακαλώ να το τονίσεις αυτό.

Δημιουργία που ακόμα δεν είναι ορατή;

Κοίτα, πρέπει να είμαστε στοργικοί, γιατί χάθηκε το πρόσωπο της Ελλάδας που ξέραμε, που αγαπήσαμε, που πληρώσαμε. Καταστράφηκε παίρνοντας κομμάτια από τις ψυχές μας.

Πρέπει να ομολογήσουμε ότι δύο αιώνες είναι λίγοι για να συγκροτηθεί μια οντότητα σαν αυτή που επιχειρήθηκε πριν από διακόσια χρόνια.

Θυμήσου τι έπρεπε να συμβεί: Να ενώσεις πληθυσμούς –κατά βάση αγράμματους μετά τον ξεσηκωμό– προσθετικά, δηλαδή να δημιουργήσεις ένα κράτος.

Πάρε δώρο τα Επτάνησα, μετά λίγη Θεσσαλία, μετά τη Θεσσαλονίκη, τελευταία τα Δωδεκάνησα. Μετά από 120 χρόνια φτιάχνεις κράτος.

Αλλά πώς να συνεννοηθούν άνθρωποι που δεν καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον, κατάσταση που περιγράφεται έξοχα μέσα σε μια λοκάντα στο Ανάπλι στη «Βαβυλωνία» του Δ. Βυζάντιου;

Η γλωσσική Βαβέλ των συστατικών μερών του ελληνικού παζλ.

Και τι σημαίνει διάλεκτος; Ενα σύμπαν προφορικότητας. Αλλά για να κάνουμε διοίκηση χρειαζόμαστε το εργαλείο της γλώσσας.

Ομως η γλώσσα εν προκειμένω είναι τεχνητή, η καθαρεύουσα, καθώς η προφορική γλώσσα όλων αυτών αδυνατεί να καλύψει το έργο της διοίκησης.

Με το «καλημέρα σας» μπαίνουν οι διχαστικοί παράγοντες στη ζωή των ανθρώπων: καθαρεύουσα - δημοτική, αυτόχθονες - ετερόχθονες.

Τι έλεγαν οι αυτόχθονες για τους έξω Ελλαδίτες που ήθελαν να έρθουν στο ελληνικό κράτος: «Εφαγαν αυτοί, θα φάγωµεν τώρα και ηµείς (διοριζόμενοι). Εάν δεν φάγωµεν ηµείς, ας πάει κατά διαβόλου η ελευθερία»…

Μέσα σε αυτό το τοπίο παράγεται η ελληνική συνύπαρξη, η οποία μετά δοκιμάζεται με ανταλλαγές πληθυσμών κ.λπ.

Υπάρχει δηλαδή κάτι τραγικό στην εμπειρία της νεοελληνικής συγκρότησης: το στοιχείο βίας με τελευταία εκδήλωσή του στη φάση όπου το ελληνικό καρπούζι των τελευταίων 50 χρόνων ζει με όρους τυπικής δημοκρατίας καλύτερης από ποτέ.

Ενα γαϊτανάκι συγκροτησιακής βίας.

Ακριβώς. Στις μέρες μας μόνο βιώνουμε δυο φαινόμενα βίας που τα περνάμε ξώφαλτσα.

Στοιχείο βίας δεν είναι η ένταξη στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα με αρνητική γνωμοδότηση της Κομισιόν;

Και με πολιτική κατάφαση των ηγετών προς τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, ο οποίος υπομνηματίζει αυτή την επιχείρηση με το περίφημο «Θα τους ρίξω στο νερό και θα μάθουν να κολυμπούν»; Η φράση αυτή δεν σημαίνει πως σε περιμένει κάτι που θα σε δοκιμάσει αφόρητα;

Κορύφωση βίας δεν ήταν η ένταξη στο ευρώ; Αρα λοιπόν η βία ήταν εδώ. Και ζούσαμε την αντίφαση, την ώρα που στην επιφάνεια έβγαινε το τριαλαρόμ –όπως λέω εγώ, δυο λαλούν και τρεις χορεύουν, πέντε γίνονται πρωθυπουργοί–, από κάτω να δουλεύει εντατικά ο παράγων που λέγεται βία.

Κι επειδή εκεί που η λέξη ξαστοχά κανένα πράγμα δεν υπάρχει, οφείλουμε να βρούμε τις αρμόδιες λέξεις γι’ αυτό που ζούμε.

Ναι, αυτό το εν εξελίξει πείραμα είχε σταθμούς με χαρακτηριστικά συγκροτησιακής βίας.

Πώς τα καταφέρνουμε ακόμα;

Επειδή φέρουμε το μικρόβιο του Οδυσσέα, ο οποίος δεν ήταν δημιουργός αλλά πρωταθλητής της ύψιστης τέχνης που λέγεται επιβίωση.

Σου λέει ο τύπος: Εντάξει η δημιουργία αλλά πρώτα πρέπει να υπάρξω… Είναι δηλαδή ο πιο ευγενικός και αρχοντικός καταφερτζής.

Ετσι είναι κι ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων, ακριβώς για ν’ αντέξουν αυτή τη δοκιμασία της ζωής τους.

Αυτό το 30% που δηλώνεται σήμερα ως άνεργοι, αποσυνάγωγοι, εκτοπισμένοι, εγώ το αντιλαμβάνομαι ως στοιχείο βαθύτατης ήττας σε ό,τι αφορά την πρόσληψη του κόσμου, την ένταξη μέσα σ’ αυτόν.

Γι’ αυτό μιλάω για στοργή, τρυφερότητα απέναντι σ’ αυτό που είμαστε όλοι. Αποδίδω δηλαδή στους ανθρώπους την τρυφερότητα που διεκδικώ για τον εαυτό μου.

 Info:

Θέατρο Τέχνης (Φρυνίχου 14, Πλάκα, τηλ.: 2103222464). «Ελένη» του Γιάννη Ρίτσου: Σκηνοθεσία: Βασίλης Παπαβασιλείου.
Σκηνογραφία: Μαρί-Νοέλ Σεμέ. Φωτισμοί: Ελευθερία Ντεκώ. Καλλιτεχνική συνεργάτιδα - Εκτέλεση παραγωγής: Νικολέτα Φιλόσογλου.
Παίζουν: Βασίλης Παπαβασιλείου και Νίκος Σακαλίδης.