Νιώσατε ποτέ να σας εγκαταλείπει η διαύγεια, απαραίτητη για να γραφούν ωραία ποιήματα; Την ώρα που με εγκαταλείπει η διαύγεια, ευτυχώς υπάρχει μία δεύτερη διαύγεια που εποπτεύει, η οποία μου λέει «πρόσεχε!». Και μου χτυπάει τον κώδωνα του κινδύνου.

 Πανικοβάλλεστε; Όχι. Ανησυχώ. Ο πανικός έχει ένα μεγάλο κακό: καταργεί το λογικό και σε κάνει να κάνεις σπασμωδικές κινήσεις, οι οποίες μπορεί να γίνουν καταστρεπτικές.

 Ενώ ο φόβος; Ο φόβος είναι πολύτιμος! Ο φόβος σε προειδοποιεί για έναν κίνδυνο που έρχεται. Ο πανικός σε αφοπλίζει.

 Σε τι είστε δειλός; Απέναντι στον εαυτό μου. Στο να λέω πλήρως αυτό που πρέπει να πω. Αλλά ελπίζω πως δεν είμαι δειλός απέναντι στους άλλους. Με τον εαυτό μου έχω δειλίες. Και η μεγαλύτερή μου δειλία - και μη σας φανεί υπερβολικό - είναι ο φόβος μην πω κάτι και βλάψω ή προσβάλω τον άλλον.

 Είναι ζήτημα ηθικής; Σαν αυτό που είπε ο Paul Éluard: «η ποίηση είναι ένα μάθημα ηθικής»; Είναι μία μαθητεία, μία άσκηση του πώς να συμπεριφέρεσαι. Γιατί η ποίηση δεν σου λέει τι να κάνεις, αλλά καθώς σου δείχνει τα προβλήματα και τις αντιφάσεις του κόσμου μέσα στον οποίο ζεις, τότε ξανασκέφτεσαι και το τι έχεις να πράξεις για να τα αντιμετωπίσεις όλα αυτά.

 Πώς εννοείτε την ηθική; Είναι η συμπεριφορά μας απέναντι στους άλλους και στον εαυτό μας, ώστε να μπορούμε να επικοινωνούμε με τους άλλους, να μην παραδινόμαστε σ' αυτούς, αλλά και να μην τους αποκρούουμε. Υπάρχει μία περίφημη φράση που είπε ο Σαρτρ και την επαναλαμβάνουμε συχνά: «η κόλαση είναι οι άλλοι». Χρειάζεται να την αναιρέσουμε αυτή την κόλαση, να βγούμε απ' αυτήν.

 Με ποιο τρόπο θα το καταφέρουμε; … Πάλι μαζί με τους άλλους. Πολλές φορές μπορεί οι άλλοι να μας είναι δυσάρεστοι, εχθρικοί, αν όμως τους καταργήσουμε, τότε πέφτουμε στην απόλυτη μοναξιά. Και η μοναξιά είναι μία χειρότερη κόλαση! Ας αναγνωρίσουμε, λοιπόν, τους άλλους, κι ας αποκαταστήσουμε την επαφή και την επικοινωνία μας μαζί τους.

 Δεν είναι χρήσιμη η μοναχικότητα για έναν ποιητή; Η μοναχικότητα είναι χρήσιμη για τη δουλειά του. Αλλά η δουλειά του δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο όταν έχει να εκφράσει εμπειρίες που έχουν προηγουμένως συσσωρευτεί. Και οι εμπειρίες δεν συσσωρεύονται και δεν δημιουργούνται στη μοναχικότητα. Οι εμπειρίες είναι αποτέλεσμα της επαφής με τους άλλους.

 Μου κάνει εντύπωση που ταυτίζετε τη λέξη «ποίηση» με την «εργασία»… Ποιώ σημαίνει «κάνω». Και «κάνω» σημαίνει «εργάζομαι». Η ποίηση είναι κάτι που φτιάχνεις. Δεν κατεβαίνει έτσι, από τα σύννεφα. Αν και τα σύννεφα σε βοηθάνε να δεις τα πράγματα.

 Με ποιο τρόπο; Γιατί σε βοηθάνε να δεις το φως όταν δεν υπάρχουν. Αλλά κι όταν υπάρχουν, σε βοηθάνε να καταλάβεις ότι το φως δεν είναι αποκλειστικά για σένα, αλλά ότι μπορεί να έρθει και το σκοτάδι.

 
Πιστεύετε πως έχουν την ίδια χρησιμότητα στον κόσμο μας οι ποιητές με τις καθαρίστριες; … Ναι. Βέβαια, ώρες ώρες, οι καθαρίστριες είναι πιο χρήσιμες. Γιατί μας απαλλάσσουν από σκουπίδια, ενώ εμείς οι ποιητές, πολλές φορές, φτιάχνουμε και σκουπίδια. Όσο πρέπει να δουλεύει κανείς, άλλο τόσο πρέπει μετά να ξαναδουλεύει για να μπορεί να αφαιρεί.

 Πετάτε συχνά ποιήματά σας; Ο Ρίτσος μου έλεγε: «απ' ό,τι γράφεις, πρέπει να αφαιρείς τουλάχιστον τα μισά». Το θεωρώ αναγκαίο αλλά δεν το κάνω, όπως δεν το 'κανε κι εκείνος (χαμογελάει).

 Γράφετε κάθε μέρα; Παλαιότερα, ναι. Αλλά και τώρα, σχεδόν κάθε μέρα θα κρατήσω τις σημειώσεις μου.

 Πιστεύετε πως ο κάθε άνθρωπος μπορεί να γράψει τουλάχιστον ένα ποίημα στη ζωή του; Όχι «μπορεί». Έχει γράψει. Και, πολλές φορές, δεν το 'χει καταλάβει ότι έχει γράψει. Υπάρχουν φορές που οι άνθρωποι, σε κάποιες στιγμές, μιλάνε ποιητικά. Έχω επίσης καταλήξει σε κάτι που είναι προφανές, αλλά δεν το βλέπουμε. Πολλές φορές, στην καλή ποίηση, δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος που την έχει κάνει είναι καλός. Μπορεί και να μην είναι. Παλιά νόμιζα πως όποιος είναι καλός ποιητής είναι και ένας θαυμάσιος άνθρωπος. Δεν συμβαίνει αυτό πάντα.

 Υπάρχουν, λοιπόν, ποιητές-καθάρματα; Ακόμα κι αυτό. Ο François Villon στη Γαλλία, ένας πολύ μεγάλος ποιητής, ήταν και ληστής. Ο Arthur Rimbaud, από τους μεγαλύτερους ποιητές που υπήρξαν ποτέ, στα 20 του χρόνια τα παράτησε όλα, πέρασε απ' την Κύπρο, πήγε στην Αφρική, έγινε έμπορος όπλων, στα γράμματα προς τη μητέρα του το μόνο που γράφει είναι πώς θα πλουτίσει και πώς θα πετύχει στις επιχειρήσεις του λαθρεμπορίου των όπλων.

 Η ευαισθησία σας εμπόδισε την καθημερινότητά σας; Στο να λαμβάνετε λογικές αποφάσεις; Πάντα νόμιζα πως ό,τι έκανα ήταν αποτέλεσμα μεγάλου ορθολογισμού. Εκ των υστέρων, έβλεπα ότι ήταν αποτέλεσμα ή συναισθηματικής έκρηξης ή επιπολαιότητας. Γι' αυτό και πολλές φορές λέω ότι κάτι που χρειάζεται ο ποιητής είναι και η επιπολαιότητα. Άμα είναι πάρα πολύ σοβαρός, θα κάνει και την ποίησή του πάρα πολύ σοβαρή, άρα πληκτική, άρα κακή ποίηση.

 Σε ποιες περιπτώσεις υπήρξατε επιπόλαιος στη ζωή σας; Εάν σας τις πω, τότε θα γράψουμε άλλες οκτώ σελίδες (γελάει). Η επιπολαιότητα είναι καλή, εάν εκ των υστέρων μπορείς να τη συλλάβεις και να την αποτυπώσεις. Και να κάνεις την προσπάθεια να την υπερβείς χωρίς να πιστεύεις όμως ότι θα απαλλαγείς εντελώς από αυτήν...

 Είστε ευσυγκίνητος; Λέω πως δεν είμαι, αλλά μάλλον πρέπει να είμαι. Μεγαλώνοντας - είμαι πια 86 ετών - αντί να γίνομαι πιο ψυχρός, γίνομαι πιο ευσυγκίνητος. Αυτό, όμως, που θέλω να γίνομαι με τα χρόνια, όλο και περισσότερο, είναι πιο Αριστοτελικός, δηλαδή πιο υπέρ του μέτρου και όχι των ακροτήτων. Ακόμη και στην ίδια την ποίηση, που έχω περάσει από ακρότητες εκφραστικές, με τους μοντέρνους τρόπους γραφής, με τον σουρεαλισμό, τον φουτουρισμό, ακόμη και με τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, που είναι ένας άλλος τρόπος γραφής, φτάνω στο σημείο να θεωρώ ότι ακόμη και το γράψιμο χρειάζεται το μέτρο με την έννοια της ισορροπίας. Γι' αυτό και βλέπω πια ότι οι μεγάλοι συγγραφείς, οι μεγάλοι ποιητές, από τους αρχαίους μέχρι τους νεότερους, έχουν ένα ισορροπημένο οικοδόμημα. Ένα οικοδόμημα από το οποίο δεν μπορείς να κουνήσεις μία πέτρα. Τον τελευταίο καιρό, όλο και περισσότερο παρομοιάζω την ποίηση, τη δουλειά του ποιητή, με τη γεφυροποιία.

 Τι ενώνει; Η ποίηση ενώνει τους ανθρώπους και ταυτοχρόνως ενώνει τον κάθε ένα με τον εαυτό του. Γιατί η ποίηση σε κάνει να ξανασκεφτείς τον εαυτό σου, τα ίδια τα πράγματα που ως τότε μπορεί να σου ήταν λίγο αδιαφανή ή λίγο σκοτεινά. Η ποίηση δεν είναι η αυτοβιογραφία του ποιητή, είναι η δυνατότητα που δίνει στον αναγνώστη να φτιάξει εκείνος τη δική του αυτοβιογραφία.

 Εγκλωβιστήκατε ποτέ μέσα στη σοβαροφάνεια; Προσπάθησα να απεγκλωβιστώ όσο το δυνατόν ταχύτερα. Και το κατάφερα. Και από χρόνια πια είμαι τελείως απεγκλωβισμένος. Όταν είσαι μέσα στο κλουβί χάνεις την ελευθερία σου, αλλά εξασφαλίζεις τη διαβίωσή σου. Γιατί έρχεται ο φύλακας και σε ταΐζει. Όταν απεγκλωβίζεσαι κερδίζεις την ανεξαρτησία σου, αλλά ταυτοχρόνως πέφτει η φροντίδα για την επιβίωσή σου εντελώς στις δικές σου πλάτες.

 Σας τρομάζει ο όρος «πνευματικός άνθρωπος» που σας αποδίδουν κάποιοι; Με τρομάζει όταν χρησιμοποιείται για έναν πολύ κλειστό κύκλο ανθρώπων οι οποίοι σαν να ζουν απομονωμένοι από τους άλλους, που δεν είναι πνευματικοί. Αν πούμε, όμως, ότι κάθε ένας άνθρωπος έχει πνεύμα, άρα κάθε άνθρωπος είναι πνευματικός, δεν με τρομάζει. Μη νομίζετε ότι εκ γενετής είναι κάθε άνθρωπος πνευματικός - όλοι έχουμε πνεύμα, αρκεί να μην το αφήσουμε να σκουριάσει.

 Πώς το «λαδώνετε» εσείς; Προσπαθώντας, πριν απ' όλα, να επικοινωνώ με τους άλλους. Αν υπάρχει ένας επίγειος παράδεισος, από τους άλλους προέρχεται.

 Αναγνωρίζετε τους χρήσιμους ανθρώπους στην εργασία σας; Αναγνωρίζω στη συγγραφική μου δουλειά ανθρώπους στους οποίους χρωστάω πάρα πολλά πράγματα. Αναγνωρίζω πάντα μία πολύ μεγάλη οφειλή που έχω στον Γιάννη Ρίτσο. Αναγνωρίζω μία άλλη μεγάλη οφειλή που έχω στον Νικηφόρο Βρεττάκο. Ή στον Στρατή Τσίρκα. Είναι άνθρωποι που έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μου ως ποιητή, αλλά ίσως και ως ανθρώπου. Άλλο αν μετά απομακρυνθήκαμε, ξανασυναντήθηκαμε, συγκρουστήκαμε. Διότι, μην ξεχνάμε ότι, πολλές φορές, για να χειραφετηθείς πλήρως, σαν το παιδί, συμβολικά «σκοτώνεις» τον πατέρα, κόβεις τους δεσμούς. Κι αυτό επίσης μου έχει συμβεί. Αλλά αυτό δεν με κάνει ποτέ να αγνοήσω τις οφειλές μου. Και τις οφειλές ακόμη και σε συγγραφείς που δεν γνώρισα, αλλά με διαμόρφωσαν.

 Η ποίηση έχει σχέση με την αλήθεια; Η ποίηση την αναζητάει. Ο Πλάτων είχε πει: «λέει ψέματα, αλλά τα λέει τόσο ωραία, που είναι σαν αλήθειες». Οι ποιητές λένε ψέματα, η ποίηση δεν λέει. Ένα ποίημα που λέει ψέματα είναι κακό ποίημα, οπότε δεν έχει καμιά επίδραση, χάνεται. Ένα ποίημα που επιβιώνει είναι ένα ποίημα που λέει μια αλήθεια.

 Αντιμετωπίσατε ποτέ με φόβο τις λέξεις; Ναι. Κυρίως στα πολύ νεανικά μου χρόνια. Αυτό που με ενδιαφέρει πια είναι να ανακαλύψω τη λέξη εκείνη που πιο ουσιαστικά και πιο εύστοχα δίνει αυτό που θέλω να πω. Ο Flaubert έλεγε πως μπορούσε να περάσει μία ολόκληρη εβδομάδα μέχρι να έβρισκε τη μία και μοναδική λέξη που χρειαζόταν, η οποία θα έλεγε ακριβώς αυτό που ήθελε να πει.

 Αυτό συμβαίνει και με σας; Πολλές φορές, ναι. Όσο ωριμάζω, το γράψιμο μου γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Γιατί βλέπω τι προβλήματα έχει το γράψιμο. Πόσο δύσκολο είναι να βάλεις τη μία λέξη δίπλα στην άλλη! Ενώ, άμα είσαι νέος, γράφεις αυθόρμητα και μπορεί να γράφεις σελίδες επί σελίδων, χωρίς να έχεις κάποια αγωνία.

 Κοιμάστε εύκολα τα βράδια; Έτσι κι έτσι. Έχω, όμως, ήσυχη τη συνείδησή μου, άρα δεν έχω αϋπνίες. Νεότερος μου άρεσε το νυχτερινό γράψιμο, από μερικά χρόνια τώρα θέλω το φως της ημέρας.

 Ο «Λυσιμελής πόθος» πάντως, φανερώνει και έναν άνθρωπο που έχει ζήσει πολλά στον έρωτα. Έτσι είναι; Αυτό θα το πουν τα ποιήματα. Αν το λεν' τα ποιήματα, έτσι θα 'ναι. Αν τα ποιήματα είναι κακά και ρηχά, τότε δεν το λένε. Για σκεφτείτε, όμως, τι πληκτική θα ήταν η ζωή χωρίς έρωτα…

 Άρα δεν πλήξατε ποτέ… (γελάει) Μερικοί μου λένε: «προέρχονται από πραγματικά περιστατικά τα όσα υπάρχουν σ' αυτά τα ποιήματα;». Λέω: «τι ήθελες; Να βάλω διεύθυνση και τηλέφωνο από κάτω;» (χαμογελάει).

 Η ποίηση μπορεί να κάνει κάποιον καλύτερο άνθρωπο; Το πώς ένας άνθρωπος γίνεται καλύτερος ή χειρότερος είναι το μεγάλο πρόβλημα. Η ποίηση μπορεί να του φωτίσει κάποια πράγματα, να τον κάνει να δει ή να αισθανθεί κάποια άλλα. Αλλά τον χαρακτήρα είναι χίλιοι άλλοι παράγοντες που, αν τους ξέραμε όλους, θα τους χρησιμοποιούσαμε και θα ζούσαμε σε έναν κόσμο τέλειων ανθρώπων, των καλύτερων δυνατών. Κανένας άνθρωπος δεν είναι τελείως καλός, κανένας τελείως κακός. Το ζήτημα νομίζω για μένα είναι πως, στον συνδυασμό αυτό, το βάρος να γέρνει προς το καλό, χωρίς να σημαίνει πως δεν υπάρχει και το κακό μέσα στον καθένα μας.

 Η μνήμη, πιστεύετε, είναι απαραίτητη για να γράψει κανείς ποιήματα; Η μνήμη είναι φοβερά χρήσιμη στον βαθμό που σε κάνει να ξαναδείς τα πράγματα μέσα σ' εκείνα στα οποία ζεις. Εάν η μνήμη είναι απλώς το βύθισμα σε ένα παρελθόν που έχει φύγει για πάντα, τότε είναι μία απομάκρυνση από το παρόν και τελικά θα σε οδηγήσει στην ακινησία. Παρόν χωρίς μνήμη δεν έχει βάθος. Αλλά και μνήμη χωρίς παρόν δεν έχει χρησιμότητα.

 Είστε ευχαριστημένος από τη ζωή σας, κύριε Πατρίκιε; Είχα την τύχη να ζήσω πάρα πολλά, είχα την τύχη να επιζήσω πολλών πραγμάτων, υπήρξα πολύ τυχερός σε ορισμένα άλλα και σε ένα πάρα πολύ τυχερός: όταν γνώρισα μία κοπέλα που έγινε η σύζυγός μου και που δεθήκαμε για όλη μας τη ζωή. Την οποία, όμως, δυστυχώς, έχασα πριν λίγα χρόνια. Ήταν η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου. Έχω και τρεις κόρες. Μία από έναν πρώτο γάμο, δύο μετά, έχω και μία εγγονούλα με την οποία διασκεδάζω πάρα πολύ, ενάμιση έτους. Κι έτσι έχω πάντα επαφή με τη ζωή, τη βλέπω να συνεχίζεται, πράγμα που με κάνει αισιόδοξο. Αλλά όχι χαζοχαρούμενα αισιόδοξο. Αισιόδοξο, γιατί η ζωή προχωρεί ό,τι και να λέμε.

 Δεν σας κατέβαλε η απώλεια της συζύγου σας; Πάρα πολύ! Αλλά την αντιμετώπισα όσο πιο αποτελεσματικά μπορούσα, γι' αυτό και έχω βγάλει τρία βιβλία από τότε, ενώ τώρα ετοιμάζω ένα άλλο. Προσπαθώ τη στενοχώρια να τη μεταβάλλω σε πράξη. Γι' αυτό, λέω στους φίλους: «απαγορεύεται η κατάθλιψη!».

 Δεν την περάσατε ποτέ; … Ελπίζω ότι την ξεπέρασα… Και μου αρέσει επίσης να τους λέω: «το άγχος κάνει καλό». Διότι μας ενεργοποιεί. Η κατάθλιψη κάνει κακό, διότι μας ακινητοποιεί.

 Δύσκολα χρησιμοποιείτε τη λέξη «ευτυχία» για τη ζωή σας; Ναι. Διότι μου φαίνεται λίγο απρεπές να το πω. Γι' αυτό και σας λέω τη λέξη «τύχη».

 Φοβάστε τον θάνατο; Θεωρώ ότι είναι το πιο φυσικό των πραγμάτων. Αν δεν υπήρχε ο θάνατος, η ζωή θα ήταν κάτι φοβερά μονότονο. Σκέφτεστε τους μαθουσάλες τι πλήξη θα είχαν που ζούσαν τόσα χρόνια; Το είχα γράψει και σε ένα ποίημα παλιά: «η μόνη χάρη που ζητάω, είναι εκείνη τη στιγμή να μην πανικοβληθώ». Αυτό δεν το έχω πει ποτέ δημόσια, αλλά μια και το έφερε η κουβέντα… Μία άλλη μεγάλη τύχη, λοιπόν, που είχα, ήταν όταν το 2002 μου εμφανίστηκε μία ειδική μορφή καρκίνου, θανατηφόρα, που λέγεται Όγκος του Grawitz. Το είδαμε εγκαίρως, έγινε μια εγχείρηση και αποσοβήθηκε, διότι, όπως είχε πει ο γιατρός τότε στη γυναίκα μου, εάν δεν είχα πάει γι' αυτή την εξέταση, θα είχα το πολύ δύο ακόμη μήνες ζωής. Ήμουνα τυχερός και εκεί.

 Με γενναιότητα είχατε αντιμετωπίσει τότε τον καρκίνο; Όχι. Με άγνοια. Ο γιατρός μου είπε ότι είναι μία απλή κύστη, με έβαλε στο έκτακτο χειρουργείο, τα είπε στους δικούς μου, η εγχείρηση κράτησε πεντέμισι ώρες, οπότε όλη την αγωνία την είχαν οι δικοί μου, η γυναίκα μου και τα παιδιά μου. Ακόμη και το να έσπαγε αυτός ο όγκος κατά τη διάρκεια της εγχείρησης, και πάλι τελείωνες. Εγώ για μία απλή κύστη πίστευα ότι είχα πάει… Εκ των υστέρων, γέλαγα. Έλεγα: «μα, να το βγάλω έτσι το πράγμα; Με τόση αμεριμνησία;».  

 Λένε πως ο σωματικός καρκίνος είναι αποτέλεσμα κυρίως μιας έντονης ψυχικής ταλαιπωρίας που προηγήθηκε… … Είχα περάσει τον προηγούμενο χρόνο πολύ άσχημα. Και ίσως να είχε αδυνατήσει το ανοσοποιητικό σύστημα. Ήταν η χρονιά που ήμουν πρόεδρος της «πολιτιστικής Ολυμπιάδας». Και μόλις παραιτήθηκα κι έφυγα, μία εβδομάδα μετά μου εμφανίστηκε αυτός ο καρκίνος. Ο οποίος φαίνεται πως αναπτύχθηκε όλο το προηγούμενο διάστημα.

 Σας είχε ζορίσει πολύ αυτή η ιστορία με την Ολυμπιάδα; Πολύ. Πάρα πολύ. Δεν θέλω να πω ότι είχε σχέση το ένα με το άλλο, ως αιτία και αποτέλεσμα, αλλά με είχε ζορίσει. Να ένας απεγκλωβισμός, που λέγαμε προηγουμένως. Έχω απεγκλωβιστεί πια από πολλές τέτοιες καταστάσεις. Αλλά ίσως και - επιπολαίως - να δέχτηκα να μπω μέσα στον κλωβό. Το ζήτημα είναι, άμα είσαι μέσα στον κλωβό, να ξέρεις ότι πρέπει κάποτε να βγεις. Και, το πιο σημαντικό, να μην αργήσεις να βγεις!

 Info:
Οι τελευταίες ποιητικές συλλογές του Τίτου Πατρίκιου κυκλοφορούν σε όλα τα βιβλιοπωλεία της Κύπρου από τις εκδόσεις «Κίχλη».