Συγκαταλέγεται στους κορυφαίους στοχαστές της εποχής μας. Είναι πλέον βουλευτής Επικρατείας του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς ανήκει στους διανοούμενους που θεωρούν ότι οι ιδέες δεν μπορεί να παράγονται μέσα σε έναν κλειστό γυάλινο πύργο αλλά σε συνάρτηση με την κοινωνία. Σήμερα ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς δηλώνει "απίστευτα αισιόδοξος" και στέκεται ιδιαιτέρως σ' αυτό που ο Μπαντιού ονομάζει Συμβάν. Τι συμβαίνει δηλαδή; Για τον ίδιο η εικόνα τριών νέων ανθρώπων που οδεύουν σοβαροί προς το Προεδρικό Μέγαρο για να ορκιστεί ο πρωθυπουργός σηματοδοτεί ένα νέο δεδομένο. "Για πρώτη φορά η αύρα της νεότητας σε κάνει να πιστεύεις ότι είναι δυνατόν να τεθούν νέα θέματα, να αλλάξουν οι ημερήσιες διατάξεις και να ξαναγυρίσουμε σε μια εποχή όπου το συλλογικό γίγνεσθαι δεν είναι προδιαγεγραμμένο στις μεγάλες γραμμές".

  • Η Ευρώπη, όπως και η Ελλάδα, βρίσκεται σ' ένα μεταίχμιο. Τύχη αγαθή, η Ελλάδα καλείται να παίξει τον ρόλο της θρυαλλίδας
"Βρισκόμαστε σε μια ιστορική καμπή" λέει ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς και μιλά για τη δημοκρατία και την κουλτούρα, εκφράζει την πεποίθηση ότι θα βρεθούν τρόποι ώστε η πολιτική να τιθασεύσει τις αγορές, για τον ρόλο της Ελλάδας ως θρυαλλίδας και για μια νέα ευρωπαϊκή Αριστερά ως ανάχωμα στις αντιευρωπαϊκές τάσεις. Επισημαίνει τους συμβολισμούς των πρώτων ημερών της νέας κυβέρνησης που "δείχνουν τη ρήξη με το παρελθόν" και τελειώνει την κουβέντα μας με μια φράση του Μπόρχες καταδεικνύοντας ότι η ελπίδα είναι πλέον ανάμεσά μας.

Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη

* Ζούμε όντως ιστορικές στιγμές;

Θα αρχίσω από ένα σημειολογικό παράδειγμα το οποίο για μένα είναι χαρακτηριστικό. Όταν προχθές είδα τρεις πολύ νέους ανθρώπους να περπατάνε, σοβαροί αλλά όχι αμήχανοι, προς το Προεδρικό Μέγαρο για να ορκιστεί ο πρωθυπουργός, ξαφνικά σκέφτηκα ότι τα πράγματα δεν είναι όπως ήτανε. Είναι η πρώτη φορά από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου που η λέξη νέος, της οποίας έχει γίνει κατάχρηση από όλους -και δεν μπορεί παρά να είναι έτσι τα πράγματα γιατί το οιοδήποτε πολιτικό γίγνεσθαι πρέπει να εμφανίζεται ως νέο- βγαίνει και ως εικόνα. Αυτό σημαίνει ότι η αύρα της νεότητας δείχνει να ξεπερνάει το δεδομένο, εκείνο με το οποίο είμαστε εξοικειωμένοι από καταβολής κόσμου. Δείχνει ότι δεν είμαστε πια ως χώρα καθηλωμένοι σε ένα σύστημα ιδεολογικών και φαντασιακών αυτοματισμών. Δείχνει ότι αυτό που συνέβη τώρα είναι αυτό το οποίο ο Μπαντιού ονομάζει Συμβάν. Και τι είναι το Συμβάν;
Κάτι που ανοίγει τις δυνατότητες δυνατοτήτων, που σε απαλλάσσει από τον βρόχο των αυτοματισμών, της αυτόματης αναπαραγωγής ενός συστήματος ιδεών και κυρίως ενός συστήματος εξουσιών και σε κάνει να πιστεύεις ότι είναι δυνατόν να τεθούν νέα θέματα, να αλλάξουν οι ημερήσιες διατάξεις και να ξαναγυρίσουμε σε μια εποχή όπου το συλλογικό γίγνεσθαι δεν είναι προδιαγεγραμμένο στις μεγάλες γραμμές. Αυτό για μένα συνοψίζει την ελπίδα. Η ελπίδα δεν είναι κάτι το αποκρυσταλλώσιμο σε συγκεκριμένα προγράμματα. Η ιδέα της ελπίδας συνοψίζει το ανοιχτό, συνοψίζει αυτό το οποίο έχουμε στο κεφάλι μας όταν μιλάμε για δημοκρατία. Δημοκρατία, δεν είναι μόνο η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή η συμμετοχή σε ένα πολιτικό γίγνεσθαι με δικαίωμα ψήφου. Είναι κάτι πολύ περισσότερο. Δημοκρατία είναι η συλλογική αυτονομία, είναι να βιώνουμε όλα τα μέλη του σώματος των πολιτών ότι είμαστε από κοινού σε θέση να ορίζουμε τις ατζέντες, να αποφασίζουμε και να ιεραρχούμε ανάμεσα στο σημαντικότερο και στο λιγότερο σημαντικό.
Μ' αυτή την έννοια ακριβώς, αυτό το Συμβάν συμβαίνει θέλω να επιμείνω για πρώτη φορά στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη. Όλα αυτά τα οποία ακούμε από την Ευρώπη, από τον κόσμο και από τις φωνές που πολλαπλασιάζονται δίπλα μας με κάνουν να πιστεύω ότι ξαφνικά μετατοπίζεται αποφασιστικά το πεδίο του γίγνεσθαι. Αυτό ήδη είναι για μένα μια κολοσσιαίας σημασίας μεταβολή του τρόπου πρόσληψης του πολιτικού και του κοινωνικού.

* Έχετε την αίσθηση ότι αυτή η νέα κυβέρνηση είναι σε θέση να επαναφέρει στο προσκήνιο την πολιτική και μέσω αυτής να αντισταθεί στην κατίσχυση των αγορών και να μεταδώσει αυτό το μικρόβιο και στην Ευρώπη;
Δεν ξέρω αν είναι σε θέση να κατισχύσει. Η ιστορία είναι πάντα ένα στοίχημα του οποίου η έκβαση δεν είναι ποτέ δεδομένη. Αλλά πιστεύω ακράδαντα ότι μπορεί να το επιχειρήσει με μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας. Οι αγορές δεν είναι κάτι το οποίο αποτελεί αιώνιο στοιχείο της πολιτικοοικονομικής πραγματικότητας σε διεθνές επίπεδο. Η αγορά είναι ένα σύστημα συναλλαγών. Είναι ένα σύστημα ισορροπιών ανάμεσα στην προσφορά και στη ζήτηση, είναι ένα αναγκαίο στοιχείο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αλλά εντούτοις δεν οδηγεί κατ' ανάγκη στην παντοδυναμία των αγορών. Οι αγορές, σε αντιστάθμισμα με την αγορά που είναι ένα δομικό χαρακτηριστικό του συναλλακτικού γίγνεσθαι, δεν είναι τίποτε άλλο από έναν συγκροτημένο εσμό συμφερόντων που κατά τρόπο εξωαγοραίο παρεμβαίνει στη διαδικασία των ελεύθερων συναλλαγών.
Οι αγορές είναι εξουσίες και στο σημείο αυτό πιστεύω ότι αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα για μια αναθεώρηση της πολιτικής σχέσης ανάμεσα στο οικονομικό γίγνεσθαι επί παγκοσμίου βάσεως και των αγορών. Εδώ και 20 χρόνια έχουν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις της παντοδυναμίας αυτών των εσμών που είναι υπερεπικρατειακές, δεν έχουν έδρα, είναι απολύτως αποκομμένες από οποιονδήποτε δημοκρατικό έλεγχο. Απόδειξη αυτού είναι οι περίφημες εξωχώριες μορφές, οι οποίες ξαφνικά απέκτησαν τρομακτική δύναμη και δυνατότητα επιβολής συμφερόντων σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό είναι καινούριο, πάει μαζί με τον νεοφιλελευθερισμό και την απόλυτη κινητικότητα των κεφαλαίων, πάει μαζί με τη βαθμιαία παραίτηση των πολιτικών συστημάτων από το να επιβάλουν τους όρους τους στο αγοραίο καπιταλιστικό, έστω, γίγνεσθαι.
Η συμφωνία της Ουάσιγκτον, που επιβλήθηκε πριν από 20 χρόνια και αποτελεί την πεμπτουσία του νεοφιλελευθερισμού, μιλά για ελεύθερη κινητικότητα των κεφαλαίων παντού και ταυτόχρονα μη ελεγξιμότητά τους. Από τη στιγμή που τα κεφάλαια κινούνται από επικράτειες νομικές, συγκροτημένες και υποκείμενες στη λαϊκή βούληση και τελικώς στον πολιτικό έλεγχο και πάνε κάπου που δεν υπάρχει κανένας πολιτικός έλεγχος, αλλάζει η σχέση πολιτικού και οικονομικού. Αυτό για μένα είναι το αναγκαίο επακόλουθο της παγκόσμιας νεοφιλελεύθερης δομής των πραγμάτων και σ' αυτό ακριβώς το σημείο πιστεύω ακράδαντα ότι το πράγμα δεν πάει άλλο και ότι βαθμιαία αλλά σταθερά θα βρεθούν τρόποι να επανέλθει το πολιτικό σε παγκόσμιο επίπεδο και να τιθασεύσει αυτές τις μη ελέγξιμες, αυτές τις απολύτως εξωεπικρατειακές, εξωπολιτικές και μετακανονιστικές μορφές με τις οποίες δουλεύει το σύστημα των αγορών.
Αυτό είναι καίριο για το μέλλον της ανθρωπότητας. Είναι ένα από τα δύο καίρια σημεία από τα οποία θα εξαρτηθεί το μέλλον όλων μας. Το άλλο είναι το οικολογικό, η δημιουργία των προϋποθέσεων για να αναστραφεί η οικολογική καταστροφή. Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει όσο οι αγορές κάνουν ό,τι θέλουν. Μαζί πάνε η ανάγκη της επανάκαμψης του πολιτικού και της τιθάσευσης των εξωεπικρατειακών αγορών αλλά και η δημιουργία των προϋποθέσεων ώστε να μπορέσει να ξεφύγει η ανθρωπότητα στο σύνολό της από την οικολογική καταστροφή η οποία μέρα με τη μέρα την απειλεί. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο με πολιτικούς τρόπους.
 
* Είναι σε θέση η ελληνική κοινωνία, που έχει γαλουχηθεί μέσα σε συνθήκη πελατειακών σχέσεων, που χειραγωγείται από τα μέσα ενημέρωσης, που τα τελευταία χρόνια βλέπει το μέλλον της να διαγράφεται χειρότερο από το παρελθόν της και εν πολλοίς μεταθέτει στο διαδίκτυο τη διά ζώσης επικοινωνία της, να δράσει διαφορετικά; Είναι σε θέση οι "οιονεί πολίτες", όρος που εισάγετε στο τελευταίο σας βιβλίο, να επαναφέρουν το πολιτικό, το κοινωνικό, το συλλογικό στο προσκήνιο. Να αμφιβάλλουν για το παρόν και να φαντάζονται το μέλλον τους;
Αυτή είναι η πεμπτουσία της δημοκρατίας. Για να είναι δυνατό να συμμετέχουν οι άνθρωποι στο κοινό τους γίγνεσθαι δεν πρέπει να επηρεάζονται συστηματικά από οτιδήποτε άλλο εκτός από τη δική τους γνώμη. Ξεφύλλιζα προχθές το "Κοινωνικό Συμβόλαιο" του Ρουσό και λέει ρητά το εξής, ότι ιδεωδώς το κοινωνικό συμβόλαιο το δημοκρατικό προϋποθέτει ότι ο καθένας θα λέει τη γνώμη του και θα ψηφίζει αγνοώντας πλήρως τη γνώμη όλων των άλλων. Σαν να είχε προβλέψει διακόσια τόσα χρόνια πριν τη σημασία των δημοσκοπήσεων.
Θα ήταν αφέλεια να πιστεύει κανείς ότι είναι δυνατόν σε μαζικές κοινωνίες όπως οι δικές μας να απαλλαγεί από τις δημοσκοπήσεις ή από τα μέσα χειραγώγησης. Ωστόσο το πρόβλημα υπάρχει και θα έπρεπε να σκεφτούμε τρόπους που να μειώνουν αυτές τις μορφές χειραγώγησης οι οποίες δυστυχώς ή ευτυχώς αποτελούν αναγκαίο κομμάτι του συστήματος. Αλλά αν θέλουμε να παραγάγουμε και να δημιουργήσουμε έναν καινούργιο κόσμο, κι αυτό ισχύει για όλους εκείνους που ανήκουν με την ευρεία ή τη στενή έννοια στη μεγάλη οικογένεια της Αριστεράς, είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε υπόψη ότι αυτός ο δρόμος είναι μακρύς και δύσβατος, διότι οι ιδεολογικοί αυτοματισμοί και οι τρόποι με τους οποίους όλοι μας έχουμε αχθεί στο να υπακούμε σε στερεότυπα και να επιδιώκουμε τα πάντα με τρόπο απολύτως τυποποιημενο και προκατασκευασμένο, η μάχη ενάντια σ' αυτή την ιδεολογική ετερονομία είναι συνεχής και θα πάρει πολλά χρόνια να επιτευχθεί.
Το έναυσμα γι' αυτήν τη φαντασιακή ανατροπή, η οποία έχει αρχίσει να διαφαίνεται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παντού, είναι η κρίση. Είπατε ότι για πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια τείνουμε να ζούμε χειρότερα από τους πατεράδες μας και φοβούμαστε ότι τα παιδιά μας θα ζήσουνε χειρότερα από εμάς. Αυτό προφανώς οδηγεί σε ιδεολογικές ανατροπές, σε αμηχανία, αποπροσανατολισμό, οργή, αγανάκτηση. Είναι όμως κι εκείνο το οποίο θα συντελεί ίσως αποφασιστικά στη βαθμιαία απελευθέρωση των ατομικών φαντασιακών από στερεότυπα. Για μένα έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία αυτό. Αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα είναι παιδί της κρίσης όπως αντίστοιχα παιδιά της κρίσης, είναι τα κινήματα που εμφανίζονται σε άλλες περιοχές της Ευρώπης.
Το θέμα που τίθεται σήμερα είναι να προωθήσει κανείς, όσο είναι δυνατόν, τη χειραφέτηση των ανθρώπων από τους αυτοματισμούς μέσα από τους οποίους είχαμε συνηθίσει να ζούμε τα τελευταία 50 χρόνια. Διότι μην ξεχνάμε ότι επί 50 ολόκληρα χρόνια η δυτική ανθρωπότητα είχε επαναπαυθεί στη βεβαιότητα μιας αέναης ποσοτικής και καταναλωτικής προόδου. Αυτό είναι το βασικό στοιχείο που οδήγησε στη χειραγώγηση και στους αυτοματισμούς.
Από τη στιγμή που είμαστε σίγουροι ότι τα πράγματα θα πηγαίνουν συνεχώς καλύτερα, και θα έχουμε συνεχώς μεγαλύτερα αυτοκίνητα, περισσότερες τηλεοράσεις και θα τρώμε καλύτερα, δεν έχουμε τον καιρό ή τη διάθεση να σκεφτούμε εναλλακτικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Αυτό ακριβώς αρχίζει και διαρρηγνύεται τώρα και γι' αυτό πιστεύω ότι είναι η κατάλληλη εποχή για να σκεφτεί κανείς νέες πολιτικές ανακατατάξεις ώστε ακριβώς το πολιτικό γίγνεσθαι να μην είναι αιχμάλωτο των προκατασκευασμένων στερεοτύπων τα οποία, όπως έδειξε η πραγματικότητα, δεν οδηγούν πουθενά.
 
* Μέσα σ' αυτή τη συνθήκη θεωρείτε ότι η τέχνη μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο;
Η κουλτούρα παίζει τεράστιο ρόλο. Για να είναι δυνατό να παίξει τον δημιουργικό, τον χειραφετητικό, τον απελευθερωτικό και τον αδυσώπητα κριτικό της ρόλο, η κουλτούρα δεν θα πρέπει να είναι καθυποταγμένη σε οποιοδήποτε σύστημα εξουσίας. Ξέρουμε πάρα πολύ καλά τις καταλυτικά αρνητικές επιπτώσεις που είχε στην ίδια την κουλτούρα η γραφειοκρατικοποίηση της λήψης αποφάσεων για το τι θα δημοσιευτεί και τι όχι, για το τι θα προβληθεί και τι όχι.
Ταυτόχρονα όμως εξίσου καταλυτικές είναι οι προεκτάσεις της τρέχουσας εμπορευματοποίησης της κουλτούρας. Ναι μεν σήμερα η κουλτούρα δεν υπόκειται στη δικτατορία ενός και μόνο μηχανισμού, υπόκειται όμως στην αδυσώπητη δικτατορία των δυνάμεων της αγοράς. Η κουλτούρα θα έπρεπε να μπορεί, ιδεωδώς τουλάχιστον, από τη μια μεριά να κινείται ελεύθερα και να εκφράζει την ατομική ελευθερία και δημιουργικότητα παντού, αλλά και να βρίσκει τρόπους να αποτινάσσει την εξίσου αρνητική δικτατόρευση της αγοραίας αποτελεσματικότητας.
Το πρόβλημα είναι εκεί και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί θεωρητικά, πολιτικά και πρακτικά. Διότι ο πολιτισμός είναι η αναγκαία προϋπόθεση μιας ανατροπής των πολιτικών και των ιδεολογικών συντεταγμένων χωρίς την οποία κινδυνεύουμε να μπούμε σε διάφορα άλλου τύπου γραφειοκρατικά και οικονομιστικά αδιέξοδα. Πώς θα βρεθεί η ισορροπία ανάμεσα στην απελευθέρωση του πολιτισμού από την οποιαδήποτε πολιτική εξουσία ταυτόχρονα από και τις αγορές δεν το ξέρω, δεν έχει γίνει ποτέ με αποτελεσματικό τρόπο. Αλλά ενώ, εκ πρώτης όψεως, ο κεντρικός πολιτικός έλεγχος των πολιτιστικών φαινομένων είναι απόλυτα ασφυκτικός, η αγοραία διαπραγμάτευση είναι λιγότερο επικίνδυνη διότι αφήνει πάντα δυνατότητες ρωγμών τις οποίες οι ελεύθεροι άνθρωποι, οι ελεύθεροι δημιουργοί είναι σε θέση να αξιοποιήσουν προβάλλοντας το έργο τους.
Δηλαδή προτιμώ τη συναποδοχή των απαράδεκτων συνεπειών μιας κουλτούρας που παραμένει έρμαιο των αγοραίων δυνάμεων από μια κουλτούρα που τελικώς επικαθορίζεται από ένα κατ' ανάγκην περιορισμένο πολιτικό πρότυπο. Μια νέα ημερήσια διάταξη προϋποθέτει ότι θα δοθούν δυνατότητες στην κουλτούρα να εκφράζεται παντού. Υπάρχουν άπειροι τρόποι. Το διαδίκτυο και όλες αυτές οι νέες τεχνολογίες είναι ίσως η ζωντανότερη απόδειξη ότι η επικοινωνία, η κουλτούρα και η παραγωγή ιδεών, δεν είναι πια δυνατόν να καθυποτάσσονται με τους ίδιους όρους σε οποιαδήποτε άνωθεν επιβολή. Και γι' αυτό ακριβώς μία, από τις σημαντικότερες ίσως, θετικές παρενέργειες των νέων τεχνολογιών είναι η εξ αντικειμένου πια αδυναμία οποιουδήποτε κέντρου εξουσίας να υποτάξει την κουλτούρα. Αυτό και μόνο είναι εξαιρετικά αισιόδοξο όχι αποκλειστικά για την Ελλάδα αλλά και για όλον τον κόσμο.
 
* Μιλήσατε πριν για την ιστορικότητα των στιγμών. Οι ιστορικές ευθύνες που έχει η νέα κυβέρνηση της Αριστεράς ποιες είναι;
Να κρατήσει ζωντανό αυτό το συμβάν. Δεν είναι εύκολο, διότι υφίσταται ήδη λυσσαλέα αντίδραση και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Δεν μπορεί να προδικάσει κανείς αν θα τα καταφέρει. Αλλά δεν έχουμε κι άλλη λύση από το να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος. Από μιαν άποψη οι στιγμές, το Συμβάν δεν κρατάει για πάρα πολύ. Είμαστε αιχμάλωτοι μιας δυναμικής που τείνει πάντοτε να σε εγκλωβίσει στην αδράνεια. Γι' αυτό ακριβώς έχει τεράστια σημασία αυτό που θα συμβεί τον επόμενο χρόνο. Γιατί από τη στιγμή που θα επαναπαυθεί κανείς σε έναν τακτικό πραγματισμό, είναι δύσκολο να ξαναξεκινήσει η προσπάθεια υλοποίησης του οράματος. Πιστεύω ότι ο επόμενος χρόνος είναι εξαιρετικά κρίσιμος, για την Ελλάδα, για την Ευρώπη, για τον κόσμο.
Η Ευρώπη, όπως και η Ελλάδα, βρίσκεται σ' ένα μεταίχμιο. Τύχη αγαθή, η Ελλάδα καλείται να παίξει τον ρόλο της θρυαλλίδας, διότι είμαστε το υπ' αριθμόν ένα θύμα της κρίσης, είμαστε οι πρώτοι που υποστήκαμε σε τέτοιο σημείο τις καταλυτικές συνέπειες του νεοφιλελεύθερου προγράμματος λιτότητας. Αυτό δεν πρέπει να κρατήσει επ' άπειρον. Κι αυτό το βλέπει κανείς με τον πολλαπλασιασμό των φωνών που για πρώτη φορά σ' όλες τις χώρες αρχίζουν κι αναρωτιούνται μήπως το νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα λιτότητας δεν είναι πλέον βιώσιμο. Εδώ βρισκόμαστε μπροστά σε μια ιστορική καμπή, αρχίζουμε κι αντιμετωπίζουμε όλοι οι Ευρωπαίοι το ενδεχόμενο βαθύτατων ταλαντεύσεων και τριγμών στο εσωτερικό της Ε.Ε.
Το χειρότερο σύμπτωμα αυτής της νέας κατάστασης που δημιουργείται μετά την κρίση είναι η άνοδος των εθνικισμών και των υπερδεξιών και φασιστικών κομμάτων σ' όλη την Ευρώπη. Ξέρουν πια, ακόμα και οι πιο τεχνοκράτες και στενόκαρδοι Ευρωπαίοι, ότι το σύστημα δεν είναι σταθερό, ότι αντιμετωπίζουμε το φάσμα, αν όχι της διάλυσης, τουλάχιστον της έκρηξης. Μόνο μια νέα ευρωπαϊκή Αριστερά η οποία θα επαναφέρει τα θέματα των ευρωπαϊκών προοπτικών είναι δυνατόν να αποτελέσει ανάχωμα σ' αυτές τις διαλυτικές αντιευρωπαϊκές τάσεις.
 
* Με ποια στοιχεία οφείλουμε να ξαναντύσουμε τη "Γυμνή βασίλισσα";
Το τελευταίο βιβλίο μου τελειώνει με έναν τρόπο αισιόδοξο αλλά συβιλικό. Δεν δικαιούται κανείς να μην είναι αισιόδοξος. Η αισιοδοξία είναι υποχρέωσή μας.
 
* Είστε σήμερα πιο αισιόδοξος;
Είμαι πιο αισιόδοξος διότι βλέπω αυτό το Συμβάν. Για πρώτη φορά τα τελευταία 50-60 χρόνια οι δυνατότητες των δυνατοτήτων πολλαπλασιάζονται και οι εφικτότητες των εναλλακτικών προοπτικών είναι εδώ. Αυτό και μόνο με κάνει να είμαι απίστευτα αισιόδοξος. Γι' αυτό έχει σημασία η πολιτικοποίηση, η συμμετοχή, η ολοένα πιο άμεση εμπλοκή όσο το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων στο κοινό γίγνεσθαι.
 
* Πώς είδατε τις κινήσεις των πρώτων ημερών της νέας κυβέρνησης;
Είναι σαφές ότι αντιστοιχούν απολύτως στο πρόγραμμα της Θεσσαλονίκης. Εκείνο που με εξέπληξε ευχάριστα και το οποίο έχει τεράστια σημασία είναι το συμβολικό. Στο συμβολικό επίπεδο πρέπει να υπογραμμιστεί η τεράστια σημασία που είχαν οι δυο τρεις πρώτες κινήσεις που δείχνουν αυτή τη ρήξη με το άμεσο παρελθόν. Το γεγονός ότι πριν ορκιστεί ο πρωθυπουργός πήγε στον αρχιεπίσκοπο και δεν του ζήτησε την ευλογία αλλά τη συμμαχία του.
Το σκοπευτήριο της Καισαριανής το οποίο δείχνει την άμεση συνέχεια του ΣΥΡΙΖΑ σε ό,τι αφορά το ΕΑΜικό παρελθόν και τη σχέση μας με το ναζιστικό σύστημα όπως είχε εμφανιστεί στην εποχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η ιστορική μνήμη είναι αναγκαίο στοιχείο της σημερινής πραγματικότητας και της οικοδόμησης του αύριο. Ο Πανούσης πέταξε τα κάγκελα από τη Βουλή, τα οποία συμβόλιζαν το ρήγμα ανάμεσα στον λαό που είναι απ' έξω και στους εκλεκτούς του έθνους που είναι μέσα. Η επαναπρόσληψη των καθαριστριών. Η εξαιρετική επιλογή του Αριστείδη Μπαλτά στο υπουργείο Παιδείας. Όλα αυτά δεν είναι ούτε τυχαία ούτε άνευ σημασίας. Δείχνουν τη ρήξη με το παρελθόν, μετέχουν αυτού του Συμβάντος για το οποίο μίλησα. Αυτές οι συμβολικές κινήσεις προδικάζουν ένα νέο ύφος και ένα νέο ήθος. Όλα αυτά με κάνουν να αισθάνομαι αισιόδοξος.
 
* Αν σας ζητούσαμε να κλείσουμε τη συνομιλία μας με δυο φράσεις του Μπόρχες, ποιες θα ήταν;
Θα ήταν αυτές, στη μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη: "Το παρόν είναι ακαθόριστο. Το μέλλον είναι εκτός πραγματικότητας ει μη μόνον ως παρούσα ελπίδα. Το ίδιο και το παρελθόν ει μη μόνο ως παρούσα ανάμνηση. Αυτό δείχνει ότι είμαστε εγκλωβισμένοι στο ακαθόριστο του παρόντος. Αλλά το ακαθόριστο του παρόντος δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς ελπίδα".