«Λαϊκισμός» και Αριστερά

έγραψε ο Κύρκος Δοξιάδης *

("Εφημερίδα των Συντακτών", 15.05.2018)

Εχει περάσει σχεδόν ενάμισης χρόνος από το παλαιότερο άρθρο μου «Περί “λαϊκισμού”» («Εφ.Συν.», 10/1/2017). Στόχος μου σε εκείνο το άρθρο ήταν να δείξω τους τρόπους με τους οποίους ο όρος «λαϊκισμός» επενεργεί αποπροσανατολιστικά, εις βάρος κυρίως της Αριστεράς και προς όφελος των καθεστωτικών δυνάμεων. Επανέρχομαι διότι εξακολουθώ να επιμένω στον ίδιο στόχο, πιο έντονα κιόλας.

Η θέση μου, που ίσως δεν είχε καταστεί επαρκώς σαφής στο παλιό άρθρο, είναι πως θα έπρεπε η Αριστερά να αποβάλει πλήρως τον όρο «λαϊκισμός» από το λεξιλόγιό της. Δεν πρόκειται βέβαια να επαναλάβω απλώς την παλαιά επιχειρηματολογία μου, θα την αναπτύξω όμως εκ νέου ριζικά ανανεωμένη.

Αρχικό επιχείρημα λοιπόν. Ο «λαϊκισμός» δεν μπορεί να αποτελεί ονομασία κάποιας ιδεολογίας. Σύμφωνα με τις περισσότερες θεωρητικές προσεγγίσεις της τελευταίας, η ιδεολογία δεν είναι απλώς μια θεωρία ή μια άποψη στα μυαλά ή στις κουβέντες κάποιων πολιτικών ή διανοουμένων, είναι σύστημα ιδεών που εκφράζεται πρώτα και κύρια ως πρακτική, και που ως τέτοια εκδηλώνεται στις πράξεις και συνήθειες σχετικά μεγάλων κοινωνικών ομάδων.

Τι είδους κοινωνική πρακτική λοιπόν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εκδήλωση ή συνέπεια του «λαϊκισμού», ούτως ώστε να μιλάμε για λαϊκιστική ιδεολογία; Μια απεργία; Μια διαδήλωση; Μια κατάληψη; Μια οποιαδήποτε έμπρακτη εκδήλωση πολιτικής ανυπακοής; Ή μήπως κάποια επίθεση σε μετανάστες ή σε πρόσφυγες; Οποιαδήποτε απαξιωτική ή περιφρονητική ή βίαιη συμπεριφορά απέναντι σε αλλόθρησκους ή αλλοεθνείς ή σε άτομα διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού μήπως;

Θα ήταν κραυγαλέα αποπροσανατολιστικό να χρησιμοποιούμε ως όρο-ομπρέλα τον «λαϊκισμό», αποφεύγοντας έτσι να αποδίδουμε στις συγκεκριμένες πρακτικές την αληθινή τους ιδεολογική ονομασία, ανάλογα με την περίπτωση προφανώς: Αριστερά, αντικαπιταλισμός, αναρχισμός, ρατσισμός, εθνικισμός, ομοφοβία, ναζισμός και ούτω καθ' εξής.

Τα παραδείγματα «πρακτικών» που ανέφερα δεν είναι τυχαία. Κοτσάροντας κιόλας το πρόσημο «αριστερός» ή «(ακρο)δεξιός» λαϊκισμός αναλόγως, η χρήση του κοινού παρονομαστή «λαϊκισμός» σερβίρει έτοιμη στο πιάτο την ευκαιρία για μία ακόμη εκδοχή της θεωρίας των «δύο άκρων».

Δεύτερο χαρακτηριστικό της ιδεολογίας, που εν μέρει απορρέει απ’ το προηγούμενο. Σε ατομικό επίπεδο, η ιδεολογία δεν μπορεί να αποτελεί γνώρισμα μόνο ορισμένων ηγετικών προσωπικοτήτων, όπως είναι οι πολιτικοί ή άλλοι «διαμορφωτές της κοινής γνώμης», π.χ. γνωστοί δημοσιογράφοι ή διανοούμενοι.

Ως μαζικό φαινόμενο, στο ατομικό επίπεδο συγκροτεί τους τρόπους σκέψης και πρακτικής απλών ανθρώπων. Ενώ λοιπόν «αριστερός» ή «εθνικιστής» ή «ρατσιστής», για παράδειγμα, θα μπορούσε να θεωρηθεί οποιοσδήποτε «ανώνυμος» πολίτης, θα ήταν μάλλον φαιδρό να χαρακτηριζόταν κάποιος απλός άνθρωπος «λαϊκιστής».

Τούτο το τελευταίο είναι βέβαια αποκαλυπτικό για κάτι που είναι προφανές ούτως ή άλλως: Η λέξη «λαϊκιστής» χρησιμοποιείται κατά κανόνα για να καταγγελθεί η τάση ορισμένων ηγετών ή άλλων δημόσιων προσώπων να απευθύνονται στον κόσμο με τρόπο που έμμεσα ή άμεσα κολακεύει (με υστεροβουλία, εννοείται) τους απλούς πολίτες, τους ανθρώπους του λαού. Αυτό όμως είναι απλούστατα ο ορισμός της δημαγωγίας.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι κατά τα τελευταία χρόνια, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς, ο όρος «λαϊκισμός» τείνει να αντικαταστήσει τον όρο «δημαγωγία». Προσοχή όμως. Πρόκειται για μια επιλεκτική αντικατάσταση.

Διότι δημαγωγία, για παράδειγμα, θα μπορούσε να θεωρηθεί και η απόπειρα της νεοφιλελεύθερης θεωρίας και πολιτικής να πείσει πως οποιοσδήποτε απλός άνθρωπος θα μπορούσε να στήσει τη δική του επιχείρηση («start-up»). Τούτο όμως δεν αποκαλείται «λαϊκισμός».

Ο «λαϊκισμός» είναι η ρετσινιά που προσκολλάται σε ό,τι κρίνεται ως «δημαγωγία» της Αριστεράς (που βολικά τσουβαλιάζεται τοιουτοτρόπως με τη δημαγωγία της Ακροδεξιάς), στον βαθμό που εμπεριέχει οποιαδήποτε απεύθυνση ή αναφορά σε ό,τι ο νεοφιλελευθερισμός κυρίως απεχθάνεται.

Στην ιδεολογία όπου το «ανταγωνιστικός» είναι συνώνυμο του «άξιος», αυτό είναι η συλλογικότητα εν γένει, ταξική ή άλλου είδους, καθώς και εκείνη η θεμελιώδης αρχή του Διαφωτισμού από την οποία ο νεοφιλελευθερισμός έχει πάρει διαζύγιο από γεννησιμιού του, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά – η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας.

Αν θέλαμε να επιδοθούμε σε μια άσκηση «σεναρίου πολιτικής φαντασίας», θα μπορούσαμε να φέρουμε στον νου μας ένα εφιαλτικό προσεχές μέλλον στο οποίο η οποιαδήποτε αναφορά στη δημοκρατία θα κρίνεται ως «λαϊκισμός».

Ως προς τη χρήση του όρου, σε επίπεδο ευρύτερης επικοινωνιακής και ιδεολογικής στρατηγικής, ο νεοφιλελευθερισμός έχει κερδίσει το παιχνίδι θριαμβευτικά και αμετάκλητα. Κάθε φορά που κάποιος αριστερός χρησιμοποιεί τον όρο «λαϊκισμός» έστω για να επικρίνει τη Δεξιά, άθελά του συμβάλλει στην επίρρωση των εξουσιαστικών συνεπειών τούτου του γεγονότος. Υπάρχουν άλλωστε τόσα άλλα ωραία επίθετα για να κοσμήσουν οι αριστεροί τη Δεξιά...

* καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου