"Η ηθική του τοπίου" Γράφει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος ("ΤΑ ΝΕΑ", Σάββατο, 4 Φεβρουαρίου 2012)

..........................................................

Η ηθική του τοπίου

ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Γράφει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος

("ΤΑ ΝΕΑ", Σάββατο, 4 Φεβρουαρίου 2012)

 

 

Δεν είναι η πρώτη φορά που επισημαίνω ότι η λέξη Ηθος στην πρώτη της σημασία στα αρχαία ελληνικά σήμαινε τόπο, διαμονή, ενδιαίτημα, φωλιά. Ηθεα Περσών ήταν η περσική επικράτεια, ήθεα ορνίθων οι φωλιές των πουλιών. Αλλά και ο έξοχος ορισμός του Ηράκλειτου «ήθος ανθρώπω δαίμων» αυτή τη σημασία έχει ο δαίμων, ο θεός είναι το ενδιαίτημα, η καταφυγή, το καταφύγιο, ο οίκος στον άνθρωπο, άρα το τοπίο, ένας προσανατολισμένος τόπος, ο χώρος εντός του οποίου συμβαίνει η ιστορία είναι ήθος. Ο καθένας βέβαια μπορεί να κατανοήσει πώς το ήθος ως ενδιαίτημα, ως τόπος, έγινε με τον καιρό και όχι χωρίς λογική Τρόπος, συμπεριφορά, νοοτροπία. Από την ηρακλείτεια θέση εκκίνησαν η φιλοσοφία του Ιπολίτ Τεν για τη δραστική επήρεια του κλίματος και της γεωγραφικής θέσης στον πολιτισμό, καθώς και οι βάσεις της ψυχολογίας του περιβάλλοντος (ο μπηχαβιορισμός).

Γιατί αυτός ο απαραίτητος πρόλογος; Για να στρέψω το βλέμμα μας στη διαλεκτική του τοπίου στο έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου. Ο αείμνηστος επίσης φίλος Τάσος Λιγνάδης είχε εισαγάγει στη θεωρία του πολιτισμού την έννοια της «ιθαγένειας του τοπίου». Και σ' αυτή τη θεωρία δεν υπάρχει κανένα ίχνος ούτε μεταφυσικής ούτε ιδεολογήματος. Γιατί το τοπίο είναι, υπόκειται και όταν αλλάζει οφείλεται η μεταμόρφωσή του είτε σε φυσικά αίτια είτε στην επέμβαση του ανθρώπου.

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είδε το τοπίο ως οθόνη της ιστορίας. Γιατί ο χρόνος που τόσο τον απασχόλησε και αυτόν και τους κριτικούς του, ο ιστορικός χρόνος, δεν είναι νοητό να συλληφθεί χωρίς τον χώρο, αφού ακόμα και το χάος, στις πλέον σύγχρονες φιλοσοφίες της φύσης χώρος είναι.

Είναι λοιπόν τυχαίο που ο Αγγελόπουλος επέλεξε ως τόπο των ταινιών του το ελληνικό ήθος και με τις δύο διαχρονικές σημασίες του;

Πόσοι ανίδεοι, και συχνά κακοπροαίρετοι, δεν σχολίασαν τα μακρινά του πλάνα χωρίς να προσπαθήσουν να ερμηνεύσουν αυτή τη διαλεκτική του επιλογή. Επέλεγαν αισθητικούς όρους και δεν αντιλαμβάνονταν πως το βλέμμα του ήταν θουκυδίδειο, για να μη γράψω ομηρικό, αφού ενέγραφε τον χρόνο και την ανθρώπινη περιπέτεια, τα πάθη και τις προσδοκίες, τα λάθη και τα απονενοημένα στοιχήματα των ανθρώπων μέσα στις ασφυκτικές αγκύλες του τοπίου, ως σταθερού και ακίνητου πεδίου αναφοράς. Γιατί όπως μας διδάσκουν τα μαθηματικά αλλά και η φαινομενολογία, παραπέμποντας στη θεωρία του Πλάτωνα υπάρχει ένα πεδίο τιμών και ένα πεδίο αναφοράς των τιμών. Αν λοιπόν το αγγελοπουλικό τοπίο είναι ένα σταθερό πεδίο αναφοράς, η ιστορία των ανθρώπων που έρμαια του ιστορικού χρόνου το διαπλέουν, το διασχίζουν, το ιχνηλατούν, το βομβαρδίζουν, το τεμαχίζουν, το πωλούν και το αγοράζουν, το θαυμάζουν και αποπατούν είναι η πολυσημία των τιμών, των αξιών, των δράσεων που φαίνονται και αναφέρονται σ' αυτό.

Τα τραυματικά άτομα των μύθων των φιλμ του Αγγελόπουλου, φορείς μιας μοίρας και παίγνια ενός αιώνος που παις παίζει πεσσεύων, διακυβεύματα της ιστορίας, θύτες και θύματα, αφέντες και δούλοι, βιαστές και βιαζόμενοι της μαζικής και της ατομικής επιθυμίας, αφηγούνται το σπειροειδές της ύπαρξης στην ιθαγένεια του τοπίου.

Αυτό το τοπίο είναι κακοτράχαλο, άγριο, άξενο, ατίθασο αλλά και συνάμα θηλυκά υγρό, γόνιμο, ανοιχτό, ερωτικό. Λίγοι από τους ήρωές του και τους αντι-ήρωές του το χαίρονται, δεν αντιλαμβάνονται την ευλογία του και σπάνια το καλλιεργούν, το γονιμοποιούν. Συνεχώς φεύγουν, δραπετεύουν, το μετατρέπουν σε πεδίο μάχης, σε παλαίστρα, σε πεδίο βολής, εκτέλεσης, στρατόπεδο συγκέντρωσης, προσφυγικό μαχαλά.

Διαλέγουν ένα κτισμένο τοπίο αλλά σύγχρονο ερειπιώνα για να κατοικήσουν, σπίτια εγκαταλελειμμένα, με έρημους διαδρόμους, χώρους εξορίας, μοναξιάς και εφιαλτικών ονείρων, κρεβάτια απελπισμένου και ανοργασμικού έρωτα.

Αυτό το χτισμένο τοπίο που έχει καταρρεύσει και μοιάζει σαν πεθαμένος που δεν βρέθηκε κανείς να του κλείσει τα τρομαγμένα μάτια του είναι η δεύτερη οθόνη εκτός της φυσικής οθόνης όπου προβάλλεται το ιστορικό χρονικό. Κανένας άλλος τουλάχιστον έλληνας δημιουργός όλου του καλλιτεχνικού φάσματος πλην ορισμένων ποιητών που ο Αγγελόπουλος θαύμαζε (Σολωμό, Σεφέρη, Αναγνωστάκη) δεν συνέλαβε στο έργο του τον Ελληνα ως εξόριστο και οδοιπόρο μέσα στο διαχρονικό τοπίο που η μοίρα, θέλετε η ειμαρμένη, θέλετε η ανάγκη το ανάγκασε να ζει και να πεθαίνει.

Ενώ ο δαίμων είναι η διαμονή του, το ήθος του, ο άνθρωπος του Αγγελόπουλου γίνεται εμπεδόκλειος φυγάς θεόθεν και αλήτης, ο άνθρωπος κλαύσε τε και κώκυσε ιδών ασυνήθεα χώρον.

Αυτό είναι το ιστορικό δράμα που κακοφορμίζει σαν κακή πληγή των προσώπων του Αγγελόπουλου. Ενώ ανήκουν σ' έναν χώρο οικείο, συν-ήθη, τον διασχίζουν σαν να είναι ασυν-ήθης, ανοίκειος, ακατοίκητος και ξένος, ομιχλώδης, κονιορτοβριθής. Σαν ένα μπουλούκι θεατρίνων που με το στίγμα της κατάρας των Ατρειδών ταξιδεύουν παίζοντας ένα ειδύλλιο, μεταποιώντας το τραγικό σε μελό.