.............................................................
έγραψε ο ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ
Υπάρχει και ο Κάφκα
έγραψε ο ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ
Αντιγράφω από το βιβλίο του Ντανιέλ
Κοέν, Homo Economicus που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις
σε μετάφραση Μιχάλη Μητσού:
«Η αγορά γερμανικών αυτοκινήτων ή ιταλικών κοστουμιών δεν ενισχύει με κανένα τρόπο το αίσθημα του ανήκειν σε μία κοινότητα... Το λάθος στον συλλογισμό είναι το ίδιο μ’ εκείνο που κάνουν όσοι πιστεύουν, κυρίως σε σχέση με την Κίνα, ότι η οικονομική ευημερία οδηγεί στη δημοκρατία. Αν θέλουμε να δημιουργήσουμε μια ευρωπαϊκή ταυτότητα, θα πρέπει να ακολουθήσουμε έναν διαφορετικό δρόμο. Να ενισχύσουμε την εκμάθηση ευρωπαϊκών γλωσσών, να δεκαπλασιάσουμε τις ανταλλαγές μαθητών και φοιτητών, να ενθαρρύνουμε τους μεικτούς γάμους, να απλοποιήσουμε την κινητικότητα των ατόμων στα ζητήματα της απασχόλησης και της κοινωνικής ασφάλισης...».
Νομίζω ότι ο Κοέν περιγράφει με εκπληκτική ακρίβεια το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ασθένειας, αυτό που εμείς, ως μεθοριακή χώρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, το ζήσαμε σίγουρα με πολύ μεγαλύτερη ένταση από ό,τι οι Γάλλοι ή οι Γερμανοί. Το γερμανικό αυτοκίνητο ή το ιταλικό κοστούμι, για τους περισσότερους από εμάς ήταν ταυτισμένο με την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας. Εκεί άρχιζε και τελείωνε η πολιτισμική μας ένταξη. Τα υπόλοιπα ήταν για τους άλλους, κυρίως δε ένας τομέας όπου οι Ελληνες και λόγω ανάγκης θα μπορούσαν να πρωταγωνιστούν. Συνηθισμένοι εδώ και γενιές να μαθαίνουμε ξένες γλώσσες από μικρή ηλικία, επειδή με τα ελληνικά δεν μπορείς να περάσεις τα σύνορα της χώρας μας, θα μπορούσαμε όντως να είμαστε ο γλωσσομαθέστερος λαός της Ευρώπης, ή από τους γλωσσομαθέστερους. Δεν είναι η περίπτωση. Τα κουτσά αγγλικά, τα κουτσά γαλλικά και τα κουτσά γερμανικά που παρέχει η μέση εκπαίδευση δίνουν και το μέτρο των ανάπηρων γνώσεων που αποκομίζει ο Ελληνας έφηβος από το βασανιστικό του πέρασμα στα θρανία. Και το πρόβλημα με τη γλωσσομάθεια που θα μας έφερνε πιο κοντά στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι ότι αφορά και τις ίδιες τις ελίτ. Αλήθεια πόσοι από τους πολιτικούς μας μπορούν να συνεννοηθούν στα σοβαρά και να διαπραγματευθούν σοβαρά θέματα σε κάποια από τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ως συνήθως την αναπηρία μας την μετατρέπουμε σε εθνική υπερηφάνεια, σε ανάγκη προστασίας και προβολής των ελληνικών και άλλες ιθαγενείς παρλαπίπες.
Το πρόβλημα βέβαια με την Ευρώπη είναι αν θέλει να αποκτήσει πολιτισμική ταυτότητα, τουλάχιστον συνειδητή. Η ιστορία των τελευταίων δεκαετιών μάλλον το αντίθετο σηματοδοτεί. Επειδή το ζήτημα της ταυτότητας ήταν ταυτισμένο και με θρησκευτικές παραμέτρους κάθε απόπειρα ενσυνείδητης διαμόρφωσής της συναντούσε τις αντιδράσεις των υπερασπιστών της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Για να μη θίξει τους μουσουλμάνους που βρίσκονται στο έδαφός της η Ευρώπη δεν τολμούσε να παραδεχθεί πως η ιστορία της υπήρξε χριστιανική. Δεν είναι παράδοξο ότι την ίδια ταυτότητα αρνούνται να υπερασπιστούν ορισμένοι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ιερείς της ορθοδοξίας, όπως ο μητροπολίτης Γόρτυνος Ιερεμίας, ο οποίος, για μια ακόμη φορά, διέπρεψε ως γραφικός ζητώντας να αφορισθεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος επειδή συναντήθηκε και φιλήθηκε με τον Πάπα Φραγκίσκο.
Στο σημείο αυτό θα αφηγηθώ μια προσωπική μου ιστορία, ένα πρόβλημα που κάποτε με απασχόλησε ιδιαίτερα στη ζωή μου και το θεωρώ αντίστοιχο με τις εφηβικές ανησυχίες που οι περισσότεροι έχουν με τον χριστιανισμό ή άλλες θεολογικές παραμέτρους της ύπαρξης. Αναφέρομαι στον Κάφκα. Οταν πρωτοδιάβασα τη Δίκη και τον Πύργο στα ελληνικά, σε μετάφραση Αλέξανδρου Κοτζιά, προσπάθησα να συνειδητοποιήσω για ποιον λόγο με συγκίνησε – η λέξη είναι αδύναμη. Τι το κοινό είχα εγώ, ένας έφηβος που μεγάλωνε στην Ελλάδα της δεκαετίας του εβδομήντα, στη χώρα της «γεωφυσικής ευτυχίας» και του φωτός, με την ελληνική μυθολογία να σε τραβάει από το μανίκι σε κάθε βήμα του τοπίου, τα όνειρα του καλοκαιριού και τον αισθησιασμό της ακρογιαλιάς, τι δουλειά είχα εγώ με τον κόσμο του ήρωα του Κάφκα, Κ.; Ποιο ήταν το κοινό υπόβαθρο της ευαισθησίας που με έκανε να καταλαβαίνω και να αισθάνομαι την κωμικοτραγική γραφή του φυματικού εβραίου από την Πράγα, να μην ξέρω αν πρέπει να γελάσω ή να αισθανθώ φρίκη, τι αισθανόμουν μπροστά σ’ αυτόν τον σκοτεινό κόσμο του Πύργου, τελείως ξένου με τη μεσογειακή ευαισθησία, και πώς ήταν δυνατόν να με συγκινεί και να με κάνει να αισθάνομαι ότι μου εξηγεί τον δικό μου κόσμο καλύτερα από τα κείμενα που διάβαζα στα ελληνικά, ένα κείμενο που γράφτηκε στα γερμανικά και κάποιος έκανε τον κόπο να το μεταφράσει στη γλώσσα μου; «Είναι η λογοτεχνία ηλίθιε», θα μου απαντούσε η εσωτερική μου φωνή καιρό αργότερα. Κι όπως άκουσα κάποτε τον Μπόρχες να λέει, «αν έχεις διαβάσει Ομηρο και Κάφκα, δεν χρειάζεσαι τίποτε άλλο». Και τι σχέση έχει ο Ομηρος με τον Κάφκα, δύο συγγραφείς που έζησαν σε απόσταση ετών φωτός ο ένας από τον άλλον; Μα είναι η λογοτεχνία ηλίθιε. Ο γεωμέτρης Κ. που φτάνει ένα βράδυ στην επικράτεια του Πύργου και κοιτάει τον ουρανό, σαν να προσπαθεί να βρει τον οδηγό του, αλλά ο ουρανός είναι άδειος θα μπορούσε να είναι ο καθρέφτης της ευρωπαϊκής συνείδησης. Η εικόνα, το πορτρέτο μιας ταυτότητας η οποία ψάχνει τον εαυτό της στον χαοτικό, αν και άκρως οργανωμένο κόσμο, με τον ίδιο τρόπο που ο Ομηρος έψαχνε την ανθρώπινη μορφή στο χάος του θανάτου και της μάχης. Είναι κάτι ακόμη ισχυρότερο και από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και διαφορές. Σε κανέναν άλλον πολιτισμό η λογοτεχνική δημιουργία, αλλά και η καλλιτεχνική δημιουργία γενικότερα, δεν έπαιξε τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Γι’ αυτό όποτε μιλάμε για ευρωπαϊκή ταυτότητα ας μην ξεχνάμε ότι υπάρχει και ο Κάφκα, ότι εν αρχή για τη γηραιά ήπειρο ήταν ο πολιτισμός και η παιδεία. Και ότι πίσω από τον Κάφκα υπάρχει το υπόβαθρο του Ομήρου.
«Η αγορά γερμανικών αυτοκινήτων ή ιταλικών κοστουμιών δεν ενισχύει με κανένα τρόπο το αίσθημα του ανήκειν σε μία κοινότητα... Το λάθος στον συλλογισμό είναι το ίδιο μ’ εκείνο που κάνουν όσοι πιστεύουν, κυρίως σε σχέση με την Κίνα, ότι η οικονομική ευημερία οδηγεί στη δημοκρατία. Αν θέλουμε να δημιουργήσουμε μια ευρωπαϊκή ταυτότητα, θα πρέπει να ακολουθήσουμε έναν διαφορετικό δρόμο. Να ενισχύσουμε την εκμάθηση ευρωπαϊκών γλωσσών, να δεκαπλασιάσουμε τις ανταλλαγές μαθητών και φοιτητών, να ενθαρρύνουμε τους μεικτούς γάμους, να απλοποιήσουμε την κινητικότητα των ατόμων στα ζητήματα της απασχόλησης και της κοινωνικής ασφάλισης...».
Νομίζω ότι ο Κοέν περιγράφει με εκπληκτική ακρίβεια το πρόβλημα της ευρωπαϊκής ασθένειας, αυτό που εμείς, ως μεθοριακή χώρα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, το ζήσαμε σίγουρα με πολύ μεγαλύτερη ένταση από ό,τι οι Γάλλοι ή οι Γερμανοί. Το γερμανικό αυτοκίνητο ή το ιταλικό κοστούμι, για τους περισσότερους από εμάς ήταν ταυτισμένο με την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας. Εκεί άρχιζε και τελείωνε η πολιτισμική μας ένταξη. Τα υπόλοιπα ήταν για τους άλλους, κυρίως δε ένας τομέας όπου οι Ελληνες και λόγω ανάγκης θα μπορούσαν να πρωταγωνιστούν. Συνηθισμένοι εδώ και γενιές να μαθαίνουμε ξένες γλώσσες από μικρή ηλικία, επειδή με τα ελληνικά δεν μπορείς να περάσεις τα σύνορα της χώρας μας, θα μπορούσαμε όντως να είμαστε ο γλωσσομαθέστερος λαός της Ευρώπης, ή από τους γλωσσομαθέστερους. Δεν είναι η περίπτωση. Τα κουτσά αγγλικά, τα κουτσά γαλλικά και τα κουτσά γερμανικά που παρέχει η μέση εκπαίδευση δίνουν και το μέτρο των ανάπηρων γνώσεων που αποκομίζει ο Ελληνας έφηβος από το βασανιστικό του πέρασμα στα θρανία. Και το πρόβλημα με τη γλωσσομάθεια που θα μας έφερνε πιο κοντά στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι ότι αφορά και τις ίδιες τις ελίτ. Αλήθεια πόσοι από τους πολιτικούς μας μπορούν να συνεννοηθούν στα σοβαρά και να διαπραγματευθούν σοβαρά θέματα σε κάποια από τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ως συνήθως την αναπηρία μας την μετατρέπουμε σε εθνική υπερηφάνεια, σε ανάγκη προστασίας και προβολής των ελληνικών και άλλες ιθαγενείς παρλαπίπες.
Το πρόβλημα βέβαια με την Ευρώπη είναι αν θέλει να αποκτήσει πολιτισμική ταυτότητα, τουλάχιστον συνειδητή. Η ιστορία των τελευταίων δεκαετιών μάλλον το αντίθετο σηματοδοτεί. Επειδή το ζήτημα της ταυτότητας ήταν ταυτισμένο και με θρησκευτικές παραμέτρους κάθε απόπειρα ενσυνείδητης διαμόρφωσής της συναντούσε τις αντιδράσεις των υπερασπιστών της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Για να μη θίξει τους μουσουλμάνους που βρίσκονται στο έδαφός της η Ευρώπη δεν τολμούσε να παραδεχθεί πως η ιστορία της υπήρξε χριστιανική. Δεν είναι παράδοξο ότι την ίδια ταυτότητα αρνούνται να υπερασπιστούν ορισμένοι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου ιερείς της ορθοδοξίας, όπως ο μητροπολίτης Γόρτυνος Ιερεμίας, ο οποίος, για μια ακόμη φορά, διέπρεψε ως γραφικός ζητώντας να αφορισθεί ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος επειδή συναντήθηκε και φιλήθηκε με τον Πάπα Φραγκίσκο.
Στο σημείο αυτό θα αφηγηθώ μια προσωπική μου ιστορία, ένα πρόβλημα που κάποτε με απασχόλησε ιδιαίτερα στη ζωή μου και το θεωρώ αντίστοιχο με τις εφηβικές ανησυχίες που οι περισσότεροι έχουν με τον χριστιανισμό ή άλλες θεολογικές παραμέτρους της ύπαρξης. Αναφέρομαι στον Κάφκα. Οταν πρωτοδιάβασα τη Δίκη και τον Πύργο στα ελληνικά, σε μετάφραση Αλέξανδρου Κοτζιά, προσπάθησα να συνειδητοποιήσω για ποιον λόγο με συγκίνησε – η λέξη είναι αδύναμη. Τι το κοινό είχα εγώ, ένας έφηβος που μεγάλωνε στην Ελλάδα της δεκαετίας του εβδομήντα, στη χώρα της «γεωφυσικής ευτυχίας» και του φωτός, με την ελληνική μυθολογία να σε τραβάει από το μανίκι σε κάθε βήμα του τοπίου, τα όνειρα του καλοκαιριού και τον αισθησιασμό της ακρογιαλιάς, τι δουλειά είχα εγώ με τον κόσμο του ήρωα του Κάφκα, Κ.; Ποιο ήταν το κοινό υπόβαθρο της ευαισθησίας που με έκανε να καταλαβαίνω και να αισθάνομαι την κωμικοτραγική γραφή του φυματικού εβραίου από την Πράγα, να μην ξέρω αν πρέπει να γελάσω ή να αισθανθώ φρίκη, τι αισθανόμουν μπροστά σ’ αυτόν τον σκοτεινό κόσμο του Πύργου, τελείως ξένου με τη μεσογειακή ευαισθησία, και πώς ήταν δυνατόν να με συγκινεί και να με κάνει να αισθάνομαι ότι μου εξηγεί τον δικό μου κόσμο καλύτερα από τα κείμενα που διάβαζα στα ελληνικά, ένα κείμενο που γράφτηκε στα γερμανικά και κάποιος έκανε τον κόπο να το μεταφράσει στη γλώσσα μου; «Είναι η λογοτεχνία ηλίθιε», θα μου απαντούσε η εσωτερική μου φωνή καιρό αργότερα. Κι όπως άκουσα κάποτε τον Μπόρχες να λέει, «αν έχεις διαβάσει Ομηρο και Κάφκα, δεν χρειάζεσαι τίποτε άλλο». Και τι σχέση έχει ο Ομηρος με τον Κάφκα, δύο συγγραφείς που έζησαν σε απόσταση ετών φωτός ο ένας από τον άλλον; Μα είναι η λογοτεχνία ηλίθιε. Ο γεωμέτρης Κ. που φτάνει ένα βράδυ στην επικράτεια του Πύργου και κοιτάει τον ουρανό, σαν να προσπαθεί να βρει τον οδηγό του, αλλά ο ουρανός είναι άδειος θα μπορούσε να είναι ο καθρέφτης της ευρωπαϊκής συνείδησης. Η εικόνα, το πορτρέτο μιας ταυτότητας η οποία ψάχνει τον εαυτό της στον χαοτικό, αν και άκρως οργανωμένο κόσμο, με τον ίδιο τρόπο που ο Ομηρος έψαχνε την ανθρώπινη μορφή στο χάος του θανάτου και της μάχης. Είναι κάτι ακόμη ισχυρότερο και από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και διαφορές. Σε κανέναν άλλον πολιτισμό η λογοτεχνική δημιουργία, αλλά και η καλλιτεχνική δημιουργία γενικότερα, δεν έπαιξε τον καταλυτικό ρόλο που έπαιξε στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Γι’ αυτό όποτε μιλάμε για ευρωπαϊκή ταυτότητα ας μην ξεχνάμε ότι υπάρχει και ο Κάφκα, ότι εν αρχή για τη γηραιά ήπειρο ήταν ο πολιτισμός και η παιδεία. Και ότι πίσω από τον Κάφκα υπάρχει το υπόβαθρο του Ομήρου.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου