...............................................................
H ΣΙΩΠΗ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ
SILENCE IN THEATRE
Scattered thoughts about the "fear" of silence in theatre and politics
από τον καθηγητή του θεάτρου στο ΑΠΘ και φίλο στο fb Savvas Patsalidis (facebook, 24.12.2024)
Μολονότι το θέατρο (είτε ως συγγραφική πράξη είτε ως σκηνική πράξη) αντλεί ιδέες κατά βάση από τη ζωή των ανθρώπων, ένα πράγμα επιμελώς αποφεύγει: τη σιωπή των ανθρώπων. Και είναι περίεργο, αν σκεφτεί κανείς ότι ο άνθρωπος ζει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του βυθισμένος στη σιωπή και όχι στον λόγο.
Μάλιστα, τώρα, με την κυριαρχία της υψηλής τεχνολογίας και τον χρόνο που περνά ο άνθρωπος μπροστά σε μια οθόνη, η σιωπή είναι ο απόλυτος κυρίαρχος, η απόλυτη συντροφιά, η δύναμη που τον ορίζει και καθορίζει. Ακόμη κι όταν υπάρχει λόγος, συνήθως δεν αρθρώνεται, απλά πληκτρολογείται. Είναι λόγος άφωνος, άηχος. Οπότε είναι λογικό να συμπεράνει κανείς ότι όσο πιο ρεαλιστικές είναι οι "φέτες ζωής" που αναπαράγει σκηνικά το θέατρο τόσο πιο ισχυρή πρέπει να είναι και η παρουσία της σιωπής. Κι όμως, συμβαίνει το διαμετρικά αντίθετο! Ανεξήγητο; όχι.
Η ΔΥΣΚΟΛΗ ΣΙΩΠΗ
Καταρχάς έχουμε το προφανές που λέει ότι η διαχείριση της σιωπής είναι μια πολύ δύσκολη, έως και «επικίνδυνη», επικοινωνιακά επιλογή σε ένα καλλιτεχνικό χώρο ζωντανής επικοινωνίας και ιδίως όταν αναφερόμαστε σε σιωπή διαρκείας σε μια παράσταση.
Σε μια τέτοια περίπτωση, εάν η σιωπή δεν είναι σωστά και πειστικά ενταγμένη στη σκηνική πράξη (ώστε να οδηγεί σε κάτι βαθύτερο, πιο στοχαστικό΄, πιο αποκαλυπτικό κ.λπ) το πιθανότερο είναι ότι θα αντιμετωπιστεί ως αδυναμία ή, που είναι και το χειρότερο, ως αβάσταχτος "θόρυβος". Και αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά οι συγγραφείς πριν παραδώσουν το έργο τους για τα περαιτέρω, γι' αυτό και αναζητούν τον θόρυβο των λέξεων ως ανάχωμα, για να καταπνίξουν τον εκκωφαντικό θόρυβο της σιωπής. Εκτιμούν πως γεμίζοντας το έργο με λέξεις και πάλι λέξεις το γεμίζουν και με νόημα. Πιστεύουν πως εάν η σκηνή δεν θορυβεί διά του λόγου το κοινό αναπόφευκτα θα κοιμηθεί ή θα αποχωρήσει ή θα εκνευριστεί. Η ένταση και το νόημα παράγονται μέσα από την τριβή των λέξεων. Αξίωμα αιώνων: ο διάλογος,
Κι όμως η σιωπή είναι εκείνη που δημιουργεί τον ωφέλιμο χώρο ανάμεσα στις λέξεις, μέσα από τον οποίο το κοινό και τα δραματικά πρόσωπα περνούν για να ολοκληρωθούν, είτε ως δράστες είτε ως υποδοχείς δράσεων: η σιωπή ως εργαλείο αναζήτησης της αλήθειας και παράλληλα αναζήτησης του αόρατου, του ακατανόητου, του ανέκφραστου.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
Δείτε την περίπτωση της Κασσάνδρας, μεταξύ δεκάδων άλλων παραδειγμάτων: παραμένει σιωπηλή, καθώς βλέπει τον Αγαμέμνονα να πατά επάνω στο κόκκινο χαλί που του έστρωσε η Κλυταιμνήστρα. Γνωρίζει τι προηγήθηκε, όπως γνωρίζει και τι θα ακολουθήσει. Η σιωπή της τρομάζει. Στον Οιδίποδα του Σοφοκλή η εκκωφαντική σιωπή της Ιοκάστης, όταν γίνεται μάρτυρας της εμφάνισης του βοσκού με τα φοβερά μαντάτα, επίσης τρομάζει.
Ας θυμηθούμε και τη σοφή ρήση του Πυθαγόρα: «Ή πρέπει να σιωπήσεις ή να πεις κάτι καλύτερο από τη σιωπή» (Παρήνει σιγάν ή κρείττονα σιγής λέγειν).
Ο Άμλετ είναι άλλο ένα καλό παράδειγμα, ένας δραματικός ήρωας τον οποίο καταλαβαίνουμε πιο πολύ τις στιγμές που αδυνατεί να δράσει. Όταν δρα, συνήθως ξιφασκεί, Κι όταν λέει “the rest is silence”, πλέον αναφέρεται σε κάτι πέρα από αυτόν και το ξίφος του, αναφέρεται στη σιωπή της μοίρας, τι του επιφυλάσσει.
BECKETT ΚΑΙ ΣΙΩΠΗ
Στους θιασώτες του θεάτρου του παραλόγου, η γλώσσα είναι μια γλώσσα που θέλει να είναι κάτι άλλο. Βαρέθηκε τον εαυτό της, τους θορυβώδεις ήχους της. Και αυτό το άλλο πολλές φορές είναι η σιωπή. Κορυφαίο παράδειγμα ο Samuel Beckett, στα έργα του οποίου η σιωπή είναι και θέμα και δομικό στοιχείο. Οι ήρωές του μιλώντας οδηγούνται στη σιωπή, γιατί ακριβώς δεν έχουν πού αλλού να πάνε.
Όσο ο Λάκυ, λ.χ., στο "Περιμένοντας τον Γκοντό", παραμένει σιωπηλός, εκτός γλώσσας, είναι ένα μυστήριο για όλους. Μόλις αρχίσει να αρθρώνει λόγο, μόλις μπαίνει στο σύμπαν του λόγου αποκτά παρουσία, τον προσέχουν όλοι, παράγει «θόρυβο», συνεπώς είναι ερμηνεύσιμος και ελέγξιμος. Αρκεί ένα "σκασμός" από τον Πότζο, το αφεντικό του, για να τον βάλει στη θέση του, πίσω στη σιωπή, όπουγίνεται ξανά μια μυστηριώδης φιγούρα.
Είναι και η περίπτωση του Κλοβ στο "Τέλος του Παιχνιδιού" που λέει: «Χρησιμοποιώ τις λέξεις που μου δίδαξες,. Εάν πια δεν σημαίνουν κάτι, μάθε μου άλλες. Ή άσε με στη σιωπή μου».
Η σιωπή στα έργα του Beckett κουβαλά το δικό της δράμα, είναι αυτό που έχει μείνει όταν όλα τα άλλα έχουν ξεθωριάσει ή ειπωθεί. Κορυφαίο δείγμα γραφής "Η Ανάσα", η οποία σύμφωνα με τις σκηνικές οδηγίες του συγγραφέα έχει διάρκεια 35 δευτερόλεπτα. Δεν υπάρχει ηθοποιός στη σκηνή, μόνο σκουπίδια. Ένα φως συμμετέχει στη δράση με τις αυξομειώσεις του. Τη δράση την καθορίζει μια βαθιά εισπνοή και μια παρατεταμένη εκπνοή, δύο κραυγές και μετά διαστήματα σιωπής. Όλα ιδωμένα εν συνόλω δεν είναι τίποτε άλλο παρά υποδιαιρέσεις της σιωπής. Είναι ένα έργο η αφαιρετικότητα του οποίου επιβεβαιώνει τη ρήση του συγγραφέα που λέει ότι, «Κάθε λέξη είναι ένας άχρηστος λεκές στη σιωπή και τίποτα».
Ο Beckett είναι το κατ’εξοχήν παράδειγμα περιηγητή μέσα στη γλώσσα και τις σιωπές της, χωρίς τέλος, Μια περιήγηση που απελευθερώνει την ποίηση της σιωπής ξανά και ξανά. Οι λέξεις στον Beckett δεν κάνουν θόρυβο. Πέφτουν σαν σταγόνες σιωπής μέσω της σιωπής, δρώμενα σε ένα αχαρτογράφητο τοπίο του απίθανου και ανείπωτου, όπου η σιωπή μιλά στον εαυτό της. Kαι όταν πέσει η αυλαία και εξαφανιστεί εντελώς ο λόγος, η σιωπή συνεχίζει το δικό της δράμα.
ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΗ
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως και διαφοροποίηση παρουσιάζει η σιωπή σε σχέση με τους γυναικείους χαρακτήρες, όπου οφείλει κανείς να διακρίνει τη γαλήνη ή τη στοχαστικότητα της σιωπής από τον τρόμο της επβεβλημένης σιωπής. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για μια εμφανέστατη άσκηση εξουσίας εκ μέρους των ανδρών, μια υποταγή της γυναίκας στον πατριαρχικό λόγο και τα ιδεολογήματά του. Χιλιάδες τα παραδείγματα. «Η σιωπή στολίζει τις γυναίκες», γράφει ο Σοφοκλής. «Γνήσιος έπαινος για τη γυναίκα είναι η σιωπή», γράφει ο Ευριπίδης. Η "στρίγκλα έγινε αρνάκι", γράφει ο Σαιξπηρ κ.λπ.
Με αυτά υπόψη, δεν πρέπει να ξενίζει που το πρώτο πράγμα που διεκδίκησαν οι γυναίκες στο δεύτερο φεμινιστικο κίνημα (μετά το 1968) ήταν την έξοδό τους από τον τρόμο της σιωπής και την είσοδό τους στη πολυσημαίνουσα γοητεία και επικινδυνότητα της σιωπής (μαζί με το "δικό τους" πια σώμα και τις επιθυμίες του).
ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΣΙΩΠΗ
Παράδειγμα προς αποφυγήν. Αφουγκραστείτε ένα πάνελ όπου συζητούν και κυρίως όταν διαφωνούν πολιτικοί όλων των ιδεολογικών τάσεων. Πανδαιμόνιο. Εκείνο που επικρατεί στις συγκρουσιακές αναμετρήσεις τους είναι η παντελής απαξίωση της σιωπής, αρκεί να μιλούν, να παράγουν θόρυβο όσο γίνεται πιο παρατεταμένο. Χωρίς αυτόν, αισθάνονται ότι δεν υπάρχουν.
Ο έντονος ήχος της αρθρωμένης λέξης είναι το οξυγόνο τους. Και εδώ εντοπίζεται το βασικό πρόβλημά τους: στο γεγονός ότι επειδή γνωρίζουν να μιλούν (τρόπος του λέγειν) θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι γνωρίζουν και για τι πράγμα μιλούν. Όμως καλό είναι να τους υπενθυμίσει κάποιος αυτό που λένε και οι γλωσσολόγοι: το να γνωρίζει κάποιος γραφή, δεν σημαίνει ότι γνωρίζει και να γράφει.
Γενικό και ειδικό ταυτόχρονα το συμπέρασμα: άτομα που αγνοούν παντελώς την τέχνη της σιωπής, σημαίνει ότι αγνοούν και την τέχνη του ακούειν, που είναι μια κατ’ εξοχήν πολιτική πράξη. Το να ακούει κάποιος, αντί να μιλά, δείχνει διάθεση να μάθει. Οι πολιτικοί όχι, γιατί τα "ξέρουν" όλα (τρομάρα τους!!!).
ΚΛΕΙΝΟΝΤΑΣ
Μιας και φέτος ειναι έτος Κάφκα, κλείνω με αυτό που είπε για τις σειρήνες: «Έχουν ένα όπλο πιο φοβερό και από το τραγούδι: τη σιωπή τους. Από το τραγούδι μπορεί κανείς να γλυτώσει, όχι όμως από τη σιωπή τους, γιατί ακριβώς δεν μπορείς να τη διαβάσεις, να την προβλέψεις».
ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ
Με αφορμή τη φωτογραφία, ένα πολύ όμορφο ποίημα της Κικής Δημουλά (Η περιφραστική πέτρα):
Μίλα.
Πες «αστέρι», που σβήνει.
Δεν λιγοστεύει η σιωπή με μια λέξη.
Πες «πέτρα»,
που είναι άσπαστη λέξη.
Έτσι, ίσα-ίσα,
να βάλω έναν τίτλο
σ’ αυτή τη βόλτα την παραθαλάσσια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου