........................................................
Αιδώς, δικαιοσύνη, δημοκρατία
γράφει ο ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Μολονότι, σύμφωνα με έναν από τους
αστικούς μύθους που κυκλοφορούν ερήμην της πραγματικότητας, τα
Ελληνόπουλα δεν διδάσκονται πια Αρχαία, η αλήθεια είναι ότι και
διδάσκονται και εξετάζονται. Αν διδάσκονται έτσι που ν’ ανοίγει η όρεξή
τους για βαθύτερη, μόνιμη επαφή με την ουσία της Αρχαιότητας ή με τρόπο
που τα αποξενώνει, είναι άλλης τάξεως ζήτημα. Η διερεύνησή του
προϋποθέτει αφανάτιστους συνομιλητές, έτοιμους να δεχτούν ότι δεν έχουν
δίκιο σε όλα.
Ο «Πρωταγόρας», στον οποίο εξετάστηκαν χθες οι μαθητές στις Πανελλαδικές, είναι ένα έργο που λέει πολλά πριν καν τον διαβάσει κανείς. Πιστοποιεί λ.χ. πόσο δίκιο είχαν οι Κρήτες να παραπονιούνται επειδή οι Αθηναίοι, με τις Μούσες (δηλαδή τις τέχνες) στη διάθεσή τους, μπορούσαν να απαξιώνουν τους άλλους σαν «βάναυσους», κατώτερους, αδαείς. Για παράδειγμα τους Αβδηρίτες, το όνομα των οποίων παραμένει συνώνυμο της αφέλειας. Και όμως. Αβδηρίτης ήταν και ο Πρωταγόρας. Και τόσο σοβαρός αντίπαλος της σωκρατικής φιλοσοφίας και της πλατωνικής πολιτικής, ώστε ο Πλάτωνας να δώσει το όνομά του σε διάλογό του, παρότι και σε αυτόν κυριαρχεί ο Σωκράτης.
Επιπλέον, ο «Πρωταγόρας» θυμίζει ένα από τα πιο αλγεινά επεισόδια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και του αιώνα των Φώτων: Ο Πρωταγόρας, φίλος του Περικλή και του Ευριπίδη, που επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τον κριτικό ορθολογισμό του Αβδηρίτη, κατηγορήθηκε για ασέβεια. Πλήρωσε έτσι βαριά την τόλμη του να διακηρύσσει ανοιχτά τον αγνωστικισμό του σε σχέση με την ύπαρξη θεών. Αναγκάστηκε λοιπόν να δραπετεύσει, ενώ τα βιβλία του κάηκαν δημόσια στην Αθήνα. Μόνο είκοσι αράδες του σώθηκαν. Συν όσα λέει ο Πλάτωνας γι’ αυτόν, στον «Πρωταγόρα» αλλά και στον «Θεαίτητο», όπου ελέγχει την εμβληματική φράση του «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».
Η περικοπή του «Πρωταγόρα» που δόθηκε στις εξετάσεις είναι απόσπασμα από την «εισήγηση» του Αβδηρίτη στη συντροφιά των συνομιλητών. Για να δείξει ότι η αρετή είναι διδακτή και ότι διά της αγωγής μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι πολίτες, ο σοφιστής είπε ένα μύθο. Οταν οι θεοί έπλασαν τα θνητά γένη, ανέθεσαν στον Επιμηθέα να τα προικίσει: με δύναμη, με ταχύτητα, με πυκνό τρίχωμα κτλ. Αστόχαστος όπως ήταν, δεν άφησε τίποτα για τον άνθρωπο. Ευτυχώς φρόντισε ο Προμηθέας να μας δωρίσει την κλεμμένη φωτιά.
Βλέποντας ο Δίας πως οι άνθρωποι αφανίζονταν από τα θηρία, επειδή «πολιτικήν τέχνην ούπω είχον», πρόσταξε τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη, ώστε να υπάρξουν δεσμοί αλληλεγγύης. Σε όλους τους ανθρώπους, λέει ο Πρωταγόρας, όχι σε μερικούς, όπως συμβαίνει με τις διάφορες «τέχνες», την ιατρική π.χ. Γιατί δεν είναι εφικτό να σχηματιστούν πόλεις αν δεν νιώθουν όλοι ντροπή όταν προσβάλλουν την ηθική κι αν δεν είναι επίσης όλοι ταγμένοι στη δικαιοσύνη. Ολοι μετέχουν στην αρετή και όλοι έχουν γνώμη για την πολιτική. Μοιράζονται όλοι την ευθύνη, με άλλα λόγια. Για τη δημοκρατία λοιπόν ο λόγος· τη συμμετοχική, με σημερινή ορολογία. Σε καιρούς που πλήττεται.
Ο «Πρωταγόρας», στον οποίο εξετάστηκαν χθες οι μαθητές στις Πανελλαδικές, είναι ένα έργο που λέει πολλά πριν καν τον διαβάσει κανείς. Πιστοποιεί λ.χ. πόσο δίκιο είχαν οι Κρήτες να παραπονιούνται επειδή οι Αθηναίοι, με τις Μούσες (δηλαδή τις τέχνες) στη διάθεσή τους, μπορούσαν να απαξιώνουν τους άλλους σαν «βάναυσους», κατώτερους, αδαείς. Για παράδειγμα τους Αβδηρίτες, το όνομα των οποίων παραμένει συνώνυμο της αφέλειας. Και όμως. Αβδηρίτης ήταν και ο Πρωταγόρας. Και τόσο σοβαρός αντίπαλος της σωκρατικής φιλοσοφίας και της πλατωνικής πολιτικής, ώστε ο Πλάτωνας να δώσει το όνομά του σε διάλογό του, παρότι και σε αυτόν κυριαρχεί ο Σωκράτης.
Επιπλέον, ο «Πρωταγόρας» θυμίζει ένα από τα πιο αλγεινά επεισόδια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και του αιώνα των Φώτων: Ο Πρωταγόρας, φίλος του Περικλή και του Ευριπίδη, που επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τον κριτικό ορθολογισμό του Αβδηρίτη, κατηγορήθηκε για ασέβεια. Πλήρωσε έτσι βαριά την τόλμη του να διακηρύσσει ανοιχτά τον αγνωστικισμό του σε σχέση με την ύπαρξη θεών. Αναγκάστηκε λοιπόν να δραπετεύσει, ενώ τα βιβλία του κάηκαν δημόσια στην Αθήνα. Μόνο είκοσι αράδες του σώθηκαν. Συν όσα λέει ο Πλάτωνας γι’ αυτόν, στον «Πρωταγόρα» αλλά και στον «Θεαίτητο», όπου ελέγχει την εμβληματική φράση του «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».
Η περικοπή του «Πρωταγόρα» που δόθηκε στις εξετάσεις είναι απόσπασμα από την «εισήγηση» του Αβδηρίτη στη συντροφιά των συνομιλητών. Για να δείξει ότι η αρετή είναι διδακτή και ότι διά της αγωγής μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι πολίτες, ο σοφιστής είπε ένα μύθο. Οταν οι θεοί έπλασαν τα θνητά γένη, ανέθεσαν στον Επιμηθέα να τα προικίσει: με δύναμη, με ταχύτητα, με πυκνό τρίχωμα κτλ. Αστόχαστος όπως ήταν, δεν άφησε τίποτα για τον άνθρωπο. Ευτυχώς φρόντισε ο Προμηθέας να μας δωρίσει την κλεμμένη φωτιά.
Βλέποντας ο Δίας πως οι άνθρωποι αφανίζονταν από τα θηρία, επειδή «πολιτικήν τέχνην ούπω είχον», πρόσταξε τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δίκη, ώστε να υπάρξουν δεσμοί αλληλεγγύης. Σε όλους τους ανθρώπους, λέει ο Πρωταγόρας, όχι σε μερικούς, όπως συμβαίνει με τις διάφορες «τέχνες», την ιατρική π.χ. Γιατί δεν είναι εφικτό να σχηματιστούν πόλεις αν δεν νιώθουν όλοι ντροπή όταν προσβάλλουν την ηθική κι αν δεν είναι επίσης όλοι ταγμένοι στη δικαιοσύνη. Ολοι μετέχουν στην αρετή και όλοι έχουν γνώμη για την πολιτική. Μοιράζονται όλοι την ευθύνη, με άλλα λόγια. Για τη δημοκρατία λοιπόν ο λόγος· τη συμμετοχική, με σημερινή ορολογία. Σε καιρούς που πλήττεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου