"Ο Δίας, ο Αρειμάνιος, ο λοιμός και ο λιμός" έγραψε ο Παντελής Μπουκάλας ("Καθημερινή", 3.5.2020)

............................................................

Ο Δίας, ο Αρειμάνιος, ο λοιμός και ο λιμός

έγραψε ο Παντελής Μπουκάλας ("Καθημερινή", 3.5.2020)

Στη σύνδεση του λοιμού με τον λιμό, των μολυσματικών νόσων με την πείνα, δεν υπόκειται κάποια επιπόλαιη λογοπαικτική διάθεση. Η συσχέτιση και η συμπαράθεση των δύο όρων δεν απορρέει από την προφανή συγγένεια των γραμμάτων και την ομοιότητα των ήχων. Ανεξάρτητα από τις ετυμολογικές προτάσεις των γλωσσολόγων (από το αν δηλαδή οι δύο λέξεις είναι ομόρριζες, με καταγωγή από κάποια αμάρτυρη ινδοευρωπαϊκή ρίζα, ή από την εικασία ότι ο λοιμός σχετίζεται με τη λύμη και το λυμαίνομαι), ο συνδυασμός τους αντιγράφει την πραγματικότητα και συνοψίζει την ιστορική εμπειρία. Γι’ αυτό, άλλωστε, ακούγεται τόσο φυσική, σε πιστεύοντες και μη, η γνώριμη δέηση: «Ετι δεόμεθα υπέρ τού διαφυλαχθήναι την πόλιν ταύτην, και πάσαν πόλιν και χώραν από λοιμού, λιμού, σεισμού, καταποντισμού, πυρός, μαχαίρας…».

Στην «Ιστορία» του ο Ηρόδοτος σμίγει τον λιμό με τον λοιμό για να αποδώσει πιστά το μέγεθος της καταστροφής: «Αντί τούτων δέ σφι απονοστήσασι εκ Τροίης λιμόν τε και λοιμόν γενέσθαι και αυτοίσι και τοις προβάτοισι, ώστε το δεύτερον ερημωθείσης Κρήτης...». Δεύτερη φορά ερημώθηκε η Κρήτη, όταν επέστρεψαν στο νησί από την Τροία οι Κρήτες, που είχαν συμπολεμήσει με τον Μενέλαο και τους Αχαιούς, και έπεσε τότε πείνα και λοιμική στους ίδιους και στα ζωντανά τους.

Στην αρχαιοελληνική γραμματεία πάντως το ζεύγος λοιμός-λιμός δεν το πρωτοσυναντάμε στον Ηρόδοτο, αλλά περίπου δύο αιώνες νωρίτερα, στον Ησίοδο, στο διδακτικό έπος «Εργα και Ημέραι». Στη «Θεογονία» ο ποιητής γενεαλογεί τον Λιμό ως γιο της στυγερής Εριδας, ανάμεσα δε στα εκλεκτά αδέρφια του ξεχωρίζουν ο Πόνος, τα Αλγη, οι Πόλεμοι, οι Φόνοι, τα Ψεύδη, η Δυσνομία. Στο «Εργα και Ημέραι» ο Ησίοδος, για να παρωθήσει στη δικαιοσύνη τους ανθρώπους, ιδίως τους βασιλείς, ιστορεί τον πατέρα των θεών και των ανθρώπων σαν αμείλικτο και τα πάνθ’ ορώντα τιμωρό της αδικίας και της κακότητας. Παραθέτω τους στίχους 248-245, πεζόμορφα μεταφρασμένους από τον Παναγή Λεκατσά:

«Μα όσο γι’ αυτούς π’ άλλο απ’ την αδικία την κακή κι απ’ τα πανάθλια έργα δεν φροντίζουν, βέβαια ο Δίας, του Κρόνου ο γιος, την τιμωρία του σχεδιάζει ο παντεπόπτης. Πολλές φορές ολόκληρη μια πολιτεία την έπαθε εξαιτίας ενός κακού ανθρώπου, όπου κριμάτισε και μηχανεύτηκε άδικα έργα. Πάνω σ’ αυτούς μεγάλη ο γιος του Κρόνου κατεβάζει συμφορά απ’ τους ουρανούς, μαζί και πείνα και θανατικό. Οι άνθρωποι πεθαίνουνε, παύουνε οι γυναίκες να γεννούν, τα σπίτια καταστρέφονται – γιατί έτσι βουλήθηκε ο Ολύμπιος Δίας». «Λιμόν ομού και λοιμόν» εξαπολύει ο Δίας, και «αποφθινύθουσι οι λαοί».

Κι αν φαίνεται βαρύ, για τα ανθρώπινα μέτρα και σταθμά, να καταστρέφεται μια χρηστή πολιτεία ακόμα κι αν ένας μόνο κάτοικός της προσβάλλει τη δικαιοσύνη και διαπράττει ύβριν, έχει καταγραφεί και το αντίθετο: να γλιτώνει προς στιγμήν από τη θεϊκή οργή μια πανάθλια πόλη, με την προ(υπόθεση) ότι στους κόλπους της υπάρχουν έστω και δέκα καλοί άνθρωποι. Το επεισόδιο, ένα απίστευτο παζάρεμα ανάμεσα στον Θεό και τον Αβραάμ, καταγράφεται με μορφή διαλόγου στην Παλαιά Διαθήκη, στο βιβλίο της «Γενέσεως».

Ο Κύριος είναι αποφασισμένος να καταστρέψει τα αμαρτωλά Σόδομα, όμως ο Αβραάμ τού απευθύνει την έκκλησή του σαν ερώτημα: «Θα καταστρέψεις τους δικαίους μαζί με τους αμαρτωλούς; Ισως υπάρχουν πενήντα δίκαιοι στην πόλη. Θα τους καταστρέψεις κι αυτούς; Δεν θα συγχωρήσεις την περιοχή για χάρη των πενήντα δικαίων που βρίσκονται σ’ αυτήν; Δε γίνεται να το κάνεις εσύ αυτό, να θανατώσεις δηλαδή δικαίους κι αμαρτωλούς μαζί, σαν να ήταν όλοι το ίδιο. Δεν είναι δυνατό! Ο κριτής όλης της γης δεν πρέπει να αποδώσει δικαιοσύνη;» (στη μετάφραση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας).

Συναινεί ο Κύριος ότι «αν βρει στην πόλη των Σοδόμων πενήντα δικαίους, θα συγχωρήσει για χάρη τους ολόκληρη την περιοχή». Ο Αβραάμ επανέρχεται ακαριαία, κατεβάζοντας το όριο: Κι αν δεν είναι πενήντα οι δίκαιοι αλλά σαράντα πέντε; Αποδέχεται και πάλι τη μεσιτεία του Αβραάμ ο Κύριος, όμως ο πατριάρχης κατεβαίνει από τους σαράντα πέντε στους σαράντα, έπειτα στους τριάντα (παρακαλώντας πρώτα τον Θεό να μη θυμώσει με την τόση τόλμη του, στα όρια της εκβιαστικής ασέβειας), κατόπιν στους είκοσι, τέλος στους δέκα. «Δε θα καταστρέψω την πόλη για χάρη των δέκα» δεσμεύεται μεγάθυμος ο Κύριος. Πλην όμως οι δύο άγγελοι που είχαν πάει για αυτοψία στα Σόδομα, στο σπίτι του Λωτ, όχι μόνο δεν βρήκαν στην πόλη κανέναν άλλον δίκαιο πλην του οικοδεσπότη τους, της συζύγου και των δύο θυγατέρων τους, αλλά κινδύνεψαν και να βιαστούν από το αμαρτωλό πλήθος. Κι έτσι, «κύριος έβρεξεν επί Σόδομα και Γόμορρα θείον και πυρ».

Το ζευγάρι λοιμός-λιμός, για να επιστρέψουμε στην αρχαιοελληνική γραμματεία, αλλά με φόντο την Περσία και όχι τον Ολυμπο, απαντά και στο σύγγραμμα «Περί Ισιδος και Οσίριδος» των «Ηθικών» του Πλουτάρχου.

Εδώ ο θεός που εξαπολύει λοιμό και λιμό δεν είναι ο Δίας, αλλά ο Αρειμάνιος, ο Αριμάν όπως τον μαθαίναμε στα θρανία. «Οι σοφότατοι», λέει ο Πλούταρχος, «πιστεύουν πως υπάρχουν δύο αντίτεχνοι θεοί: ο ένας δημιουργεί τα αγαθά, ο άλλος (ο δαίμονας) τα φαύλα. Ο Ζωροάστρης ο μάγος, που έζησε πέντε χιλιετίες πριν από τα Τρωικά», συνεχίζει ο Πλούταρχος, ονόμαζε Ωρομάζη τον έναν θεό, και τον ταύτιζε με το φως, τον δε θεό του σκότους και της άγνοιας τον αποκαλούσε Αρειμάνιο. Οι δυο τους πολεμούν ακατάπαυστα, με συμμάχους τους υποδεέστερες θεότητες, πλασμένες από τους ίδιους. Θα έρθει όμως ο «ειμαρμένος χρόνος», συνεχίζει ο Πλούταρχος, και οι καλοί θεοί θα αφανίσουν τον Αρειμάνιο, «λοιμόν επάγοντα και λιμόν». Και τότε θα γεννηθεί «μια πολιτεία μακάριων και ομόγλωσσων ανθρώπων».

Δεν ήρθε ποτέ η πολιτεία αυτή. Οι αρρώστιες συνέχισαν να φέρνουν πείνα, κι η πείνα αρρώστιες. Το βλέπουμε και τώρα, στην περίοδο της πανδημίας, και το πιο πιθανό είναι ότι θα το δούμε σε τρισχειρότερη μορφή, στους μήνες και τα χρόνια που θ’ ακολουθήσουν. Ποια η περίφημη «νέα κανονικότητα»; Εκατομμύρια νέοι άνεργοι παντού, επέκταση της ανασφάλιστης υποαμειβόμενης εργασίας, με τον εκβιασμό κυρίαρχο στο εργοδοτικό μενού, επιδείνωση των ταξικών ανισοτήτων, μικρό έως μηδαμινό ενδιαφέρον των κυβερνήσεων για την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων, που τα παρέσυρε στη δίνη της η καραντίνα, μαζί με τις ατομικές ελευθερίες και την υποχρέωση των εξουσιών να λογοδοτούν, έστω σε συστηματικώς υποβαθμισθέντα κοινοβούλια.

Σε πρόσφατη έκθεσή τους, οι υπεύθυνοι του Παγκόσμιου Προγράμματος Σίτισης προειδοποίησαν πως είναι εξαιρετικά πιθανό να βρεθούμε σύντομα μπροστά σε λιμούς βιβλικής κλίμακας. Πιθανότατο είναι επίσης, δυστυχώς, να πέσουν οι εκκλήσεις τους στο κενό – όπου και θα συναντήσουν τις εκκλήσεις του ΠΟΥ για οικουμενική συνεργασία στην αντιμετώπιση της πανδημίας, και του ΟΗΕ για άμεση δράση προς άμβλυνση της κλιματικής κρίσης.