Από τα «Σημειωματάρια» του Αλμπέρ Καμί (1913 – 1960) (μτφ. Λήδα Παλλαντίου, εκδ. «Εξάντας»,1987) – μέρος δ’.

.............................................................

Αλμπέρ Καμί (1913 - 1960)

·         Από τα «Σημειωματάρια» του Αλμπέρ Καμί (1913 – 1960) 

(μτφ. Λήδα Παλλαντίου, εκδ. «Εξάντας», 

1987) – μέρος δ’.

         ΤΕΤΡΑΔΙΟ 5^ο ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1945 – ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1948

   Το μοναδικό σύγχρονο πρόβλημα: μπορούμε να μεταμορφώσουμε τον κόσμο δίχως να πιστεύουμε στην απόλυτη εξουσία της λογικής; Παρά τις ορθολογιστικές ψευδαισθήσεις, ακόμα και τις μαρξιστικές, ολόκληρη η ιστορία του κόσμου είναι η ιστορία της ελευθερίας. Πώς θα μπορούσαν να προσδιοριστούν οι δρόμοι της ελευθερίας; Είναι αναμφισβήτητα εσφαλμένο να υποστηρίζουμε ότι προσδιορισμένο είναι αυτό που έπαψε να ζει. Προσδιορισμένο είναι μόνο ό,τι έχει βιωθεί. Και ο ίδιος ο Θεός, αν υπήρχε, δεν θα μπορούσε να αλλάξει το παρελθόν. Ωστόσο, το μέλλον δεν του ανήκει ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο από ό,τι στον άνθρωπο.

   Πολιτικές αντινομίες. Βρισκόμαστε σ’ έναν κόσμο όπου πρέπει να διαλέξει κανείς ανάμεσα στο να είναι θύμα ή θύτης – αυτό και τίποτα άλλο. Δεν είναι εύκολο να διαλέξεις. Πάντοτε πίστευα ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν θύτες και θύματα. Σε τελευταία ανάλυση είναι αυτονόητο. Όμως αυτή η αλήθεια δεν είναι διαδεδομένη.

   Τρέφω έντονη αγάπη για την ελευθερία. Και, για κάθε διανοούμενο, η ελευθερία συγχέεται τελικά με την ελευθερία της έκφρασης. Παρ’ όλα αυτά, αντιλαμβάνομαι απόλυτα πως, για μια μεγάλη μερίδα Ευρωπαίων, αυτή δεν είναι η πρώτιστη φροντίδα: μόνο η δικαιοσύνη μπορεί να τους παράσχει το υλικό μίνιμουμ που χρειάζονται, ενώ, δικαίως ή αδίκως, θα θυσίαζαν ευχαρίστως την ελευθερία για μια στοιχειώδη δικαιοσύνη.

   Αυτά τα γνωρίζω εδώ και πολύ καιρό. Και θα έκρινα απαραίτητο να υπεραμυνθώ μιας συμφιλίωσης μεταξύ δικαιοσύνης και ελευθερίας, μιας και, κατά τη γνώμη μου, εκεί θα βρισκόταν η έσχατη ελπίδα της Δύσης. Αλλά αυτή η συμφιλίωση δεν είναι δυνατή παρά μόνο σ’ ένα συγκεκριμένο κλίμα, το οποίο σήμερα θεωρώ σχεδόν ουτοπικό. Πρέπει άραγε να θυσιάσει κανείς μια από τις δύο αυτές αξίες; Τι να σκεφθείς σ’ αυτή την περίπτωση;

   Πολιτική (συνέχεια). Όλα ξεκινούν από το ότι οι εντεταλμένοι να μιλήσουν για το λαό δε νοιάζονται ούτε νοιάστηκαν ποτέ πραγματικά για την ελευθερία. Σε στιγμές ειλικρίνειας, μάλιστα, υπερηφανεύονται για το αντίθετο. Ενώ μια απλή μέριμνα θα ήταν αρκετή…

   Οι σπάνιοι άνθρωποι που ζουν μ’ αυτή τη μέριμνα αργά ή γρήγορα θα αφανιστούν (και υπάρχουν πολλοί τρόποι αφανισμού σ’ αυτή την περίπτωση). Αν είναι περήφανοι, θα αγωνιστούν. Πώς όμως θα μπορούσαν να παλέψουν ενάντια στ’ αδέλφια τους και σε ολόκληρη τη δικαιοσύνη; Απλούστατα θα δώσουν τη μαρτυρία τους. Κι ύστερα από δυο χιλιετίες θα είμαστε μάρτυρες της θυσίας του Σωκράτη, που έχει επαναληφθεί τόσες φορές. Προγραμματισμός για την επαύριο: επίσημη και γεμάτη σημασία θανάτωση των μαρτύρων της ελευθερίας.

   Εξέγερση: αξίζει να δημιουργεί κανείς για να συναντά τους ανθρώπους; Σιγά-σιγά, όμως η δημιουργία μας χωρίζει από όλους και μας πετάει μακριά δίχως τον ίσκιο μιας αγάπης.

   …Τι θα μπορούσε να είναι (τι είναι (1)) για μένα η αθανασία; Να ζει κανείς ώσπου να εξαφανιστεί από τη γη και ο τελευταίος άνθρωπος. Τίποτα περισσότερο.

   (1). Το «τι είναι» έχει προστεθεί στο χειρόγραφο με μολύβι.

       …ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ – 32 ΧΡΟΝΩΝ

   Η πιο φυσική κλίση του ανθρώπου είναι να καταστρέφεται παρασέρνοντας όλο τον κόσμο μαζί του. Πόσες αμέτρητες προσπάθειες για να ‘ναι κανείς απλώς φυσιολογικός! Και πόση ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια για όποιον έχει τη φιλοδοξία να αυτοκυριαρχείται και να κυριαρχεί στο πνεύμα. Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα αφ’ εαυτού. Δεν είναι παρά μια απεριόριστη δυνατότητα. Είναι όμως ο απεριόριστα υπεύθυνος γι’ αυτή τη δυνατότητα. Ο άνθρωπος μόνος του τείνει προς τη διάλυσή του. Αλλά όταν η βούληση, η συνείδηση και το πνεύμα της περιπέτειας υπερισχύουν, τότε η δυνατότητα αρχίζει να αυξάνει. Κανείς δεν μπορεί να πει ότι άγγιξε το όριο του ανθρώπου. Αυτό μου δίδαξαν τα πέντε τελευταία χρόνια. Από το κτήνος στον οσιομάρτυρα, από το πνεύμα του κακού στην απελπισμένη θυσία, ούτε μια μαρτυρία που να μην είναι συγκλονιστική. Συμβαίνει στον καθένα μας να εκμεταλλευτεί μέσα του τη μεγαλύτερη δυνατότητα του ανθρώπου, την αμετάκλητή του αρετή. Την ημέρα που το ανθρώπινο ον θα αποκτήσει κάποια σημασία, θα τεθεί το πρόβλημα του Θεού. Όχι όμως πριν, ποτέ πριν βιωθεί η δυνατότητα ως το τέλος. Ένας είναι ο στόχος των μεγάλων πράξεων: η ανθρώπινη γονιμότητα. Αλλά πρώτα πρέπει να γίνεις κύριος του εαυτού σου.

   …Χέγκελ: «Μόνο η σύγχρονη πόλη προσφέρει στο πνεύμα το έδαφος για την αυτοσυνείδησή του». Σημαντικό. Είναι ο καιρός των μεγάλων πόλεων. Ακρωτηρίασαν τον κόσμο από ένα μέρος της αλήθειας του, απ’ αυτό που αποτελεί τη διάρκεια και την ισορροπία του: τη φύση, τη θάλασσα, κλπ. Δεν υπάρχει συνείδηση παρά μόνο στους δρόμους!

   (Βλ. Σαρτρ: Όλες οι σύγχρονες φιλοσοφίες της ιστορίας, κλπ.)

         […]

   Για να μεταβάλει μια σκέψη τον κόσμο, πρέπει κατ’ αρχήν να μεταβάλει τη ζωή του φορέα της να μεταβληθεί η ίδια σε παράδειγμα.

   …Αρχές της σύγχρονης τρέλας. Ο χριστιανισμός απέτρεψε τον άνθρωπο από τον κόσμο. Τον περιόρισε στον εαυτό του και στην ιστορία του. Ο κομμουνισμός είναι λογική συνέχεια του χριστιανισμού. Μια ιστορία χριστιανών.

   Id. Ύστερα από δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού, η εξέγερση του σώματος. Χρειάστηκαν δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού για να μπορέσουν να το εκθέσουν γυμνό στις παραλίες. Γι’ αυτό και η υπερβολή. Ξαναβρήκε τη θέση του ως προς τη χρήση. Απομένει να του την ξαναδώσουμε και στη φιλοσοφία και στη μεταφυσική. Αυτό είναι ένα από τα νοήματα του σύγχρονου σπασμού.

   Σωστή κριτική του Albert Wild σχετικά με το παράλογο: «Το συναίσθημα της αγωνίας δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με το συναίσθημα της ελευθερίας».

   Οι Έλληνες απέδιδαν στον άνθρωπο και μια θεϊκή πλευρά. Αλλά το θεϊκό στοιχείο δεν ήταν τα πάντα.

         […]

   Καίσλερ. Η ακραία θεωρία: «Οποιοσδήποτε αντιτίθεται προς τη δικτατορία πρέπει να αποδέχεται τον εμφύλιο πόλεμο ως μέσο. Οποιοσδήποτε υποχωρεί μπροστά στον εμφύλιο πόλεμο πρέπει να εγκαταλείπει την αντίθεση και να αποδέχεται τη δικτατορία». Αυτός είναι ο τυπικός «ιστορικός» συλλογισμός.

   Id. «Αυτό (το Κόμμα) αρνούνταν την ελεύθερη διαιτησία του ατόμου – και ταυτόχρονα απαιτούσε απ’ αυτό μια θεληματική αυταπάρνηση. Αρνείτο ότι είχε τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ δύο λύσεων και ταυτόχρονα απαιτούσε να διαλέγει διαρκώς τη σωστή. Αρνούνταν ότι είχε την ευχέρεια διαχωρισμού του καλού από το κακό – και συγχρόνως μιλούσε με πάθος για ενοχή και προδοσία. Το άτομο – ωρολογιακός μηχανισμός ρυθμισμένος αιώνια, που τίποτα δεν μπορούσε να τον σταματήσει ή να τον επηρεάσει – ήταν τοποθετημένο υπό την επιρροή της οικονομικής αναγκαιότητας, ενώ το Κόμμα αξίωνε την εξέγερση του μηχανισμού ενάντια στο ρολόι και την αλλαγή της κίνησής του».

   Τύπος της «ιστορικής» αντίφασης. 

    Id. «Ο ισχυρότερος πειρασμός για ανθρώπους σαν εμάς είναι η άρνηση της βίας, η μεταμέλεια, η ειρήνη με τον εαυτό μας. Οι πειρασμοί του Θεού υπήρξαν πάντοτε πιο επικίνδυνοι για την ανθρωπότητα από τους πειρασμούς του Σατανά».

         […]

   Προτιμώ τους στρατευμένους ανθρώπους από τις στρατευμένες λογοτεχνίες. Το θάρρος στη ζωή και το ταλέντο στα έργα αρκούν. Άλλωστε ο συγγραφέας στρατεύεται όταν θέλει. Αξία του είναι η κίνησή του. Κι αν αυτό πρέπει να γίνει νόμος, επάγγελμα ή τρομοκρατία, πού βρίσκεται τότε η αξία;

   Φαίνεται πως το να γράφεις σήμερα ένα ποίημα για την άνοιξη θα σήμαινε ότι υπηρετείς τον καπιταλισμό. Δεν είμαι ποιητής, ωστόσο θα απολάμβανα χωρίς υστεροβουλία ένα τέτοιο έργο, αν ήταν ωραίο. Υπηρετεί κανείς όλους τους ανθρώπους ή κανένα. Κι αν ο άνθρωπος χρειάζεται ψωμί και δικαιοσύνη, αν πρέπει να κάνει αυτό που πρέπει  για να ικανοποιήσει την ανάγκη, έχει ανάγκη και από την καθαρή ομορφιά, που είναι το ψωμί της καρδιάς του. Τα υπόλοιπα δεν είναι σοβαρά.

   Ναι, θα ευχόμουν να είναι λιγότερο στρατευμένοι στα έργα τους και λίγο περισσότερο στην καθημερινή ζωή τους.

       …ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1946. 33 ΕΤΩΝ Σ’ ΕΝΑ ΜΗΝΑ

   …Τέχνη και εξέγερση. Ο Μπρετόν είχε δίκιο. Ούτε κι εγώ πιστεύω στη ρήξη ανάμεσα στον κόσμο και τον άνθρωπο. Υπάρχουν στιγμές συμφωνίας με τη σκληρή φύση. Όμως η φύση δεν είναι ποτέ σκληρή. Τα τοπία φεύγουν και ξεχνιούνται. Γι’ αυτό υπάρχουν οι ζωγράφοι. Και η υπερρεαλιστική ζωγραφική, για παράδειγμα, είναι μέσα στην κίνησή της η έκφραση αυτής της εξέγερσης του ανθρώπου ενάντια στη Δημιουργία. Ωστόσο η πλάνη ήταν ότι ήθελε να διαφυλάξει ή να μιμηθεί το μερίδιο του θαύματος μέσα στη φύση. Ο αληθινά επαναστατημένος καλλιτέχνης δεν αρνείται τα θαύματα, τα δαμάζει.

   …Ανυπόφορη μοναξιά – κάτι στο οποίο δεν μπορώ να πιστέψω ούτε να υπαχθώ.

   Αυτό που δημιουργεί τη μοναξιά ενός ανθρώπου είναι η ανανδρία των άλλων. Πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε κι αυτή την ανανδρία; Είναι κάτι που ξεπερνά τις δυνάμεις μου. Κι από την άλλη πλευρά δεν μπορώ να δείξω περιφρόνηση.

         […]

           BRIANCON. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΤΟΥ ‘47

   …Ενώ τα ανθρώπινα έργα, τελικά, κάλυπταν σιγά-σιγά τους απέραντους χώρους όπου λαγοκοιμόταν ο κόσμος, σε βαθμό που η ιδέα της παρθένας φύσης να συμμετέχει σήμερα στο μύθο της Εδέμ (δεν υπάρχουν πλέον νησιά), - εποικίζοντας τις ερήμους, διαιρώντας σε κλήρους τις παραλίες και γεμίζοντας ακόμα και τον ουρανό με μεγάλες γραμμές όπως εκείνες των αεροπλάνων, με ανέπαφες μόνο τις περιοχές όπου δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος – συγχρόνως (και για τους ίδιους λόγους) το ιστορικό συναίσθημα της φύσης κάλυπτε σιγά-σιγά το συναίσθημα της φύσης μέσα στις ανθρώπινες καρδιές. Αφαίρεσε από το δημιουργό το μερίδιό του για να το ξαναδώσει στο ανθρώπινο πλάσμα, με μια κίνηση τόσο ισχυρή και ακαταμάχητη ώστε να μπορεί να φανταστεί κανείς τη μέρα που το σιωπηλό δημιούργημα της φύσης θα αντικατασταθεί ολόκληρο από το ανθρώπινο. Πλάσμα φρικτό και κεραυνοβόλο, που αντηχεί από επαναστατικές και πολεμικές κλαγγές, που βουίζει από εργοστάσια και τρένα, καθοριστικό και θριαμβευτικό στην πορεία του μέσα στην ιστορία. Πλάσμα που, αφού επιτέλεσε το έργο του πάνω σ’ αυτή τη γη, απέδειξε κατά κάποιο τρόπο πως ό,τι μεγαλεπήβολο και εκπληκτικό μπορούσε να κάνει στη διάρκεια χιλιάδων χρόνων, δεν άξιζε το φευγαλέο άρωμα του αγριοτριαντάφυλλου, την κοιλάδα με τις ελιές, τον αγαπημένο σκύλο.

   …Νέμεσις – θεά του μέτρου. Όσοι ξεπερνούν το μέτρο θα καταστραφούν ανελέητα.

             […]

       25 ΙΟΥΝΙΟΥ ΤΟΥ ‘47

   …Λωτρεαμόν. Όλο το νερό της θάλασσας δε θα έφτανε για να ξεπλύνει μια κηλίδα αίματος.

             […]

   …Πώς να δώσεις στον κόσμο να καταλάβει ότι ένα φτωχό παιδί μπορεί να ντρέπεται δίχως να ζηλεύει.

       […]

   Η πολεμική – ως στοιχείο αφαίρεσης. Κάθε φορά που αποφασίζει κανείς να θεωρήσει έναν άνθρωπο εχθρό του τον κάνει αφηρημένο. Τον απομακρύνει. Δε θέλει πια να ακούει το εκρηκτικό του γέλιο. Έχει γίνει μια φιγούρα.

   Αν, για να ξεπεράσει κανείς το μηδενισμό, πρέπει να επιστρέψει στο χριστιανισμό, μπορεί τότε, ακολουθώντας αυτή την πορεία, να ξεπεράσει τον χριστιανισμό με τον ελληνισμό.

   …Μια ακραία αρετή που συνίσταται στο να σκοτώνεις τα πάθη. Μια βαθύτερη αρετή που συνίσταται στο να τα εξισορροπείς.

         […]

   Κατά τους Αιγυπτίους ο δίκαιος πρέπει να μπορεί να λέει μετά θάνατον: «Δε στενοχώρησα κανένα». Διαφορετικά επέρχεται η τιμωρία.