"Στάλκερ" για την ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι / έγραψε ο Φίλιππος Χατζίκος, (cinedogs.gr, 19.4.2019)

..............................................................

                             
                               Στάλκερ

Σκηνοθεσία: Αντρέι Ταρκόφσκι

Παίζουν: Ανατόλι Σολονίτσιν, Νικολάι Γκρίνκο, Αλεξάντερ Καϊντανόφσκι, Αλίσα Φρέιντλικ

Διάρκεια: 162′

Ελληνικός τίτλος: «Στάλκερ»

έγραψε ο Φίλιππος Χατζίκος, (cinedogs.gr, 19.4.2019)

Μία πόλη ρημαγμένη, γεμάτη ερείπια. Στα όρια της βρίσκεται η «Ζώνη», ένα απαγορευμένο για τους πολίτες μέρος εντός του οποίου βρίσκεται ένα δωμάτιο που πραγματοποιεί τις ευχές όποιου καταφέρνει να βρεθεί εντός του. Ο Ξεναγός, πεπειραμένος ιχνηλάτης της «Ζώνης», αναλαμβάνει να οδηγήσει δύο άνδρες, τον Συγγραφέα που επιζητά τη χαμένη του έμπνευση και τον Καθηγητή που αποβλέπει σε μία σπουδαία επιστημονική ανακάλυψη. Παρά τις έντονες ενστάσεις της γυναίκας του Ξεναγού, οι τρεις άνδρες ξεκινούν το ταξίδι τους προς τα έγκατα της μυστηριώδους περιοχής.

Το δυστοπικό, μεταποκαλυπτικό παρόν της πόλης, κινηματογραφημένο μονοχρωματικά σε σέπια, δίνει τη θέση του στην «Ζώνη», η οποία μπορεί να είναι χρωματισμένη, αλλά κάθε άλλο παρά ειδυλλιακή μοιάζει. Εντός της καταργούνται όλες οι φυσικές διαστάσεις, μεταξύ αυτών και ο χρόνος, και εγκαθιδρύεται μία σαφής αίσθηση απειλής για τους ταξιδευτές. Στην πορεία τους θα χρειαστεί να  αντιπαρέλθουν μια σειρά από εμπόδια που ορθώνονται στη συνεχώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητά της, εντός του ορθάνοιχτου μα σχεδόν αποπνικτικού τοπίου της.

Η παρουσία του ανθρώπου στη ζώνη φανερώνεται μέσα από νεκρές εικόνες: ανθρώπινα σώματα, χαλάσματα κτιρίων, θραύσματα εικόνων. Η ολάνθιστη «Ζώνη» μοιάζει εξαιρετικά εχθρική προς την ανθρώπινη παρουσία. Από έμβια όντα, μόνο ένας σκύλος περπατά αμέριμνος ανάμεσα στα ερείπια και τα δέντρα και τελικά ακολουθεί τους ταξιδιώτες. Η περιπλάνηση στο μεταφυσικό τοπίο με απώτερο προορισμό το «Δωμάτιο» αντανακλά με σαφήνεια και συγκλονιστική ένταση την εξαντλητική ενδοσκοπική πορεία του ανθρώπου προς τον σημαινόμενο προορισμό: τις μύχιες επιθυμίες του.

Ο αόριστος υποβόσκων φόβος αδυνατίζει σταδιακά το κουράγιο των δυο πρωτόπειρων του ταξιδιού, οι οποίοι στρέφονται με δυσπιστία κατά του Στάλκερ/ξεναγού (ο όρος αποδίδεται καλύτερα ως «Κυνηγός»). Άλλωστε, το μέρος είναι εξορισμού αφιλόξενο: ακόμα και οι φυσικοί νόμοι, ο απολύτως κοινός τόπος μιας άθεης κοινωνίας γεμάτης κυνικούς όπως ο Συγγραφέας και εμπειριστές όπως ο Καθηγητής, καταρρέουν εντός της. Παγωμένη στον χρόνο, η «Ζώνη» αποτελεί το πεδίο της προαιώνιας αψιμαχίας των διακριτών αισθητικών και φιλοσοφικών προσεγγίσεων που οι δύο άνδρες εκπροσωπούν. Περιλαμβάνει και μία σειρά από δοκιμασίες που γνωρίζει ο αγώνας του ανθρώπου να αποσπάσει ένα συνεκτικό νόημα στη ζωή του μέσω της πραγμάτωσης των ευχετήριων σκέψεών του, γιατί άλλωστε αυτός είναι ο σκοπός αμφοτέρων των ταξιδευτών, παρά τη διαφορετική τους αφετηρία.

Σε τούτη την αφοπλιστική τους ενδοσκόπηση, καθοδηγητής είναι ο ιχνηλάτης Στάλκερ που γίνεται μάρτυρας της κατάρρευσης του συναισθηματικού (συγγραφέας-Τέχνη) και διανοητικού (καθηγητής-Επιστήμη) μεγαλείου μπροστά στις αντιξοότητες του ταξιδιού και κυρίως μπροστά στη θέα του τελικού προορισμού, σε ένα μέρος όπου το ασυνείδητο καταδυναστεύει το συνειδητό. Οι δύο άνδρες τρομοκρατούνται μπροστά στον τόπο εκπλήρωσης των επιθυμιών τους, γιατί βλέπουν σε αυτόν έναν γιγάντιο καθρέφτη, και το είδωλο που σχηματίζεται σε αυτόν τους φέρνει σύγκρυο. Η έκφραση της αληθούς επιθυμίας που βρίσκεται στα άδυτα της ψυχής είναι η αληθινή ταυτότητα, και αυτή είναι μία γνώση που ελάχιστοι μπορούν να αντέξουν.

Μπροστά σε μία τέτοιας βαρύτητας γνώση, ο Ταρκόφσκι τοποθετεί την, ντοστογιεφσκικής αύρας, αναπόδραστη πνευματική κρίση των χαρακτήρων του. Ένα από τα κυρίαρχα δίπολα του έργου είναι αυτό ανάμεσα στην πνευματική και την υλική διάσταση των όντων, των εννοιών και, τελικά, των επιθυμιών. Οι επιθυμίες ματαιώνονται επειδή ποτέ δεν μπορούν να καθοριστούν με καθαρότητα, και αυτό συμβαίνει επειδή ο σύγχρονος άνθρωπος είναι έρμαιο του υλισμού του, έχει αποσυνδεθεί πλήρως από την πνευματική έννοια της ζωής του. Η απαξίωση την άυλης πραγματικότητας –στο έργο του Ταρκόφσκι το απτό ουδέποτε ήταν το αληθινά πολύτιμο– έχει οδηγήσει σε πλήρη αποσύνδεση του ανθρώπου από τον κόσμο των ιδεών και οι επιθυμίες έχουν την έδρα τους μόνο εκεί. Αυτή η μυστικιστική κάμαρα που κείται εντός της «Ζώνης» δεν ενδιαφέρεται για την εκπεφρασμένη ευχή, αλλά για τη μύχια, και η πραγματοποίηση μίας τέτοιας ευχής δίχως την συναίνεση του αιτούντα μπορεί να προκαλέσει ανυπολόγιστες συνέπειες στη ζωή του, να του αποκαλύψει ο, τι μέχρι εκείνο το σημείο επιμελώς απέφευγε να αντικρίσει.

Το «Δωμάτιο» είναι το ίδιο μία προβολή της πίστης που κινεί βουνά, φτάνει να είναι ανεπιφύλακτη και ενδόμυχη. Μίας πίστης που δεν απευθύνεται σε κάποια υπερβατική δύναμη, αλλά συνιστά μία διαδικασία εσωτερική, που κάνει την καρδιά να πάλλεται όχι πια μηχανικά, ελέω κάποιου ενστίκτου αυτοσυντήρησης, αλλά με μία γνήσια εγκαρτέρηση για το μέλλον. Αυτή η πίστη είναι η μήτρα της ελπίδας και συγκατοικεί με την αγάπη. Αυτά τα συναισθήματα, αγνά και άσπιλα, είναι που χαρίζουν στο πνεύμα τον δυναμικό του χαρακτήρα και το τοποθετούν σε σχέση ισχύος έναντι της αφόρητα μονομερούς ύλης.

Η όλη περιδιάβαση στη «Ζώνη» και η κατάληξή της στο «Δωμάτιο» υποπίπτουν μάλιστα και σε μία ουτοπική εσωτερική αντινομία, που φαντάζει σχεδόν σωτήρια. Για τον άνθρωπο που δεν μπορεί να αντέξει το βάρος των πραγματικών επιθυμιών του και αδυνατεί να τις παραδεχθεί με γενναιότητα, η «Ζώνη» αποδεικνύεται εξαιρετικά επιθετική και, αν τυχόν καταφέρει να τη διασχίσει και να εισέλθει στο «Δωμάτιο», η πορεία των πραγμάτων θα είναι εντελώς εκτός του ελέγχου του και η διαδικασία που θα πυροδοτηθεί δυνητικά μοιραία. Αυτός όμως που θέτει τις επιθυμίες του σε ρεαλιστική βάση, δεν επιζητά καμία κάμαρα και καμία χωροταξική ζώνη για να τις πραγματοποιήσει. Αντιθέτως, βρίσκει τη δύναμη που εκπορεύεται από την ψυχή του, ακουμπάει την ψυχή του σε αυτήν και φέρνει το θαύμα του υπερφυσικού χώρου στην καθημερινότητά του, όπως κάνουν η στωική σύντροφος του Στάλκερ και η θυγατέρα του, δίχως ποτέ να κινήσουν για το μακρινό ψυχοτροπικό ταξίδι.

Στο σπουδαίο στοχαστικό φιλμ του Ρώσου δημιουργού, η αγάπη, η πίστη και η άνευ όρων εσωτερική ειλικρίνεια γεννούν την πνευματική αξιοπρέπεια και ανεξαρτησία, την μοναδική αληθινή έκφανση της ελευθερίας, η οποία ανθεί υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Όσο η ελευθερία ως πνευματική στάση δεν αποδομείται, η ελπίδα παραμένει ζωντανή, ακόμα και όταν όλα τριγύρω φαντάζουν πρόθυμα να την κατασπαράξουν. Μέχρι και σε ένα τοπίο που μοιάζει βγαλμένο από τους ψυχροπολεμικούς εφιάλτες μίας πυρηνικής καταστροφής.