"Ο Σέξπιρ και η καραντίνα" έγραψε ο Θωμάς Τσαλαπάτης ("Εφημερίδα των Συντακτών", 28.6.2020)

..............................................................


             Ο Σέξπιρ και η καραντίνα

έγραψε ο Θωμάς Τσαλαπάτης ("Εφημερίδα των Συντακτών", 28.6.2020)

Ο Ουίλιαμ Σέξπιρ είναι ο εφευρέτης του ανθρώπου. Των όρων, των μοτίβων και των συνθηκών που μέχρι και σήμερα μας κάνουν να αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Μέσα από τα έργα, μέσα από τους χαρακτήρες και μέσα από τα διαφορετικά επίπεδα συγκινήσεων που δημιούργησε παραμένει επίμονα ένας οικείος μας. Ενα σημείο όπου ανατρέχουμε για να αντιληφθούμε το γίγνεσθαι. Είναι κάτι που επιτάσσει το ίδιο του το έργο. Αυτό που είναι σπάνιο είναι να γυρνούμε πίσω σε γεγονότα της ζωής του για να βρούμε κοινά σημεία με το δικό μας παρόν. Οι μέρες μας αποτελούν εξαίρεση. Και αυτό συμβαίνει επειδή ο Βάρδος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε κάποια μορφή καραντίνας.

Ο Σέξπιρ έζησε όλη του τη ζωή παράλληλα με τις διάφορες εξάρσεις της βουβωνικής πανώλης. Λίγους μήνες αφού γεννήθηκε, το ¼ του Stratford-upon-Avon, της γενέτειράς του, πέθανε από βουβωνική πανώλη. Η καριέρα του, το θέατρο της εποχής του και το κοινό που πρώτο θα παρακολουθήσει τα έργα του ορίστηκε από την αρρώστια και από τις επιδημίες. Τα θέατρα έκλεισαν πολλές φορές λόγω της επιδημίας. Στο ελισαβετιανό Λονδίνο ο κανόνας ήταν πως όταν οι νεκροί ξεπερνούσαν τους 30 ανά εβδομάδα τα θέατρα έκλειναν. Δεδομένου του ότι οι αρχές δεν γνώριζαν το μέσο μετάδοσης της αρρώστιας (τους ψύλλους των αρουραίων), πίστευαν πως ο λόγος μετάδοσης ήταν η συγκέντρωση του κόσμου. Ετσι, τα θέατρα μαζί με τα πορνεία και τους λάκκους για τις κυνομαχίες έκλειναν για να προστατέψουν τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό πως όταν ο Σέξπιρ βρισκόταν στο ζενίθ των δημιουργικών του ικανοτήτων, τα θέατρα έμειναν κλειστά για συνολικά 78 μήνες.

Μέσα σε μια τέτοια συνθήκη οι θίασοι συχνά διαλύονταν και οι ηθοποιοί ακόμα πιο συχνά πέθαιναν από την αρρώστια. Οσα μέλη γλίτωναν έπρεπε να βρουν κάποιο άλλο επάγγελμα. Ο μόνος τρόπος επιβίωσης των θιάσων ήταν μέσα από δωρεές του βασιλιά και των ευγενών ή μέσα από περιοδείες σε περιοχές που δεν είχαν μολυνθεί. Η πανούκλα κόστισε, πέρα από ανθρώπινες ζωές, τα θεατρικά αριστουργήματα που δεν γράφτηκαν από τους ελισαβετιανούς αυτές τις περιόδους. Ακόμα και ο Σέξπιρ στην επιδημία του 1593 –στο ξεκίνημα δηλαδή της καριέρας του– στράφηκε στη συγγραφή ποιημάτων. Η στάση αυτή θα αλλάξει εντυπωσιακά στην επιδημία του 1606 όταν –σύμφωνα με αρκετούς βιογράφους του– θα γράψει στην καραντίνα και σε έναν μόνο χρόνο τον «Βασιλιά Λιρ», τον «Μάκβεθ» και το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» (ας σκεφτούμε εδώ πώς αξιοποιήσαμε εμείς την καραντίνα μας).

Αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι το πώς ένα τόσο σημαντικό γεγονός, μια διαρκής απειλή, μια καθημερινή συνομιλία με τον θάνατο δεν βρήκε τη θέση της στη σκηνή. Τόσο στα έργα του Σέξπιρ όσο και γενικότερα στα έργα του ελισαβετιανού θεάτρου. Κανένα έργο δεν έχει ως φόντο την επιδημία, σε κανένα έργο η μαζική ασθένεια δεν διαμορφώνει τα γεγονότα, σε κανένα έργο δεν ενσαρκώνεται σκηνικά, κανένας δεν πεθαίνει από την πανώλη. Στα έργα του Σέξπιρ επιβιώνει μονάχα ως βρισιά και ως κατάρα («πανούκλα και στων δυο σας τα σπίτια» στο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», «Η κόκκινη πανούκλα να σε κόψει» στην «Τρικυμία» και πολλά ακόμη).

Κι όμως, ακόμα και αν δεν αναφέρεται ρητά, η πανούκλα δεν έχει αγνοηθεί. Υπάρχει στο κοινό και υπάρχει ενσαρκωμένη στον λόγο. Δίνει νόημα και ένταση στους τόσους θανάτους στα σεξπιρικά έργα, κυκλώνει τα γεγονότα και ορίζει τους χαρακτήρες. Καιροφυλαχτεί ως ένα ακατανόητο φορτίο πίσω από τους ήρωες και τα σκηνικά. Μαζί της φέρνει τη ριζική αμφισβήτηση κάθε δομής και ιεραρχίας, εξισώνοντας τους ανθρώπους σε μια κοινή απειλή και μια κοινή μοίρα. Και είναι πολλοί μελετητές που αποφαίνονται πως η μοναδικότητα των σεξπιρικών ηρώων προκύπτει ως απάντηση σε αυτή την εξίσωση.

Σε αντίθεση με τον πόλεμο, η επιδημία είναι κακό αφηγηματικό υλικό. Δεν δημιουργεί επιθυμίες και επιδιώξεις, δεν κατευθύνεται, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Η λογοτεχνία κατάφερε να την ενσωματώσει στην αφήγησή της μόλις τον 20ό αιώνα με τον ερχομό της φιλοσοφίας του παραλόγου, ως ένα στοιχείο που ακριβώς ενσαρκώνει αυτή την τυφλότητα. Γιατί η επιδημία είναι το παράλογο του θανάτου σε μαζική κλίμακα, χωρίς ανθρώπινες αιτίες. Και αν αυτή εκλείπει από τα σεξπιρικά έργα, το παράλογο τα κυριαρχεί στις κορυφαίες στιγμές τους. Μπορούμε να το βρούμε συζητώντας με τους νεκροθάφτες μαζί με τον Αμλετ, στη μανία του Μάκβεθ, ή δίπλα στον βασιλιά Λιρ στις τελευταίες του ώρες. Και δίπλα στο σεξπιρικό παράλογο, το τόσο ανθρώπινο και μαζί τόσο βουβό, συναντούμε την έγκλειστη αλήθεια του παρόντος μας.

tsalapatis.blogspot.com