Από το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας "Ο απατεώνας" (μτφ. Γεωργία Ζακοπούλου, εκδ. Πατάκη, 2016)

..............................................................


Από το μυθιστόρημα του Χαβιέρ Θέρκας  "Ο απατεώνας"

(μτφ. Γεωργία Ζακοπούλου, εκδ. Πατάκη, 2016)

…Ο ΜΑΡΚΟ γεννήθηκε σ’ ένα φρενοκομείο· η μητέρα του ήταν τρελή. Είναι άραγε κι αυτός τρελός; Αυτό είναι το μυστικό του, το αίνιγμα της προσωπικότητάς του; Γι’ αυτό πηγαίνει πάντα με την πλειοψηφία; Να είναι άραγε αυτή η ερμηνεία για όλα, ή για τα βασικά τουλάχιστον; Κι αν ο Μάρκο είναι όντως τρελός, σε τι συνίσταται η τρέλα του;

   Όταν ξέσπασε η υπόθεση Μάρκο, ελάχιστοι ήταν εκείνοι που απέφυγαν να εκφέρουν άποψη για την προσωπικότητά του· το έκαναν δημοσιογράφοι, ιστορικοί, φιλόσοφοι, πολιτικοί, καθηγητές και, προφανώς, ψυχολόγοι και ψυχίατροι. Η διάγνωση των ψυχιάτρων ήταν ομόφωνη και συμπίπτει κατά κάποιον τρόπο με τη διάγνωση πολλών γνωστών του: Ο Μάρκο είναι μια κλασική περίπτωση ναρκισσιστή.  Ο ναρκισσισμός βέβαια δεν είναι μια μορφή τρέλας, αλλά μια διαταραχή της προσωπικότητας μάλλον, μια απλή ψυχολογική δυσλειτουργία. Χαρακτηρίζεται από την τυφλή και αναίτια πεποίθηση ανωτερότητας του ατόμου για τον εαυτό του, από την ψυχαναγκαστική ανάγκη του να το θαυμάζουν και από την έλλειψη ενσυναίσθησης. Ο ναρκισσιστής έχει υπερβολικά ανεπτυγμένο το αίσθημα της υπεροχής του, κομπάζει ασύστολα, διαρκώς και με οποιαδήποτε αφορμή και ό,τι και να κάνει, περιμένει να τον αναγνωρίσουν ως ένα ανώτερο άτομο, να τον θαυμάζουν αδιαλείπτως και να του φέρονται με λατρεία. Εκτός από την τάση του προς την αλαζονεία και την έπαρση, καλλιεργεί φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας και δύναμης· και, δεδομένου ότι αρνείται να μπει στη θέση των άλλων ή είναι ανίκανος να το κάνει, δε διστάζει να τους εκμεταλλευτεί, θεωρώντας ότι οι κανόνες που ισχύουν για εκείνους δεν ισχύουν γι’ αυτόν. Είναι ένας ασυγκράτητος γόης γεννημένος να χειραγωγεί, ένα ηγέτης που επιθυμεί να προσελκύσει οπαδούς, ένας άνθρωπος που διψάει για εξουσία και έλεγχο, θωρακισμένος σχεδόν απέναντι στο αίσθημα της ενοχής. Επομένως είναι άραγε ο ναρκισσιστής ένας άνθρωπος που ουσιαστικά είναι ερωτευμένος με τον εαυτό του; Ο ναρκισσιστής των ψυχολόγων αντιστοιχεί με τον ναρκισσιστή της λαϊκής σοφίας; Ή αντιστοιχεί περισσότερο με τον Νάρκισσο του μύθου; Ποιος είναι ο Νάρκισσος του μύθου;

   Για τον μύθο του Νάρκισσου υπάρχουν πολλές εκδοχές· η πιο γνωστή, και η καλύτερη είναι η εκδοχή την οποία αφηγείται ο Οβίδιος στο Τρίτο Βιβλίο των Μεταμορφώσεων. Πρόκειται για μια τραγική ιστορία που αρχίζει με μια πράξη βίας: Ο Κηφισός, ο ποτάμιος θεός, συλλαμβάνει και βιάζει τη γλαυκή νύμφη Λειριώπη, που από τον βιασμό αυτό γεννάει ένα μωρό εκπάγλου ομορφιάς, το οποίο ονομάζει Νάρκισσο. Η Λειριώπη σπεύδει στον Τειρεσία, τον τυφλό μάντη, και τον ρωτάει αν ο γιος της θα ζήσει πολλά χρόνια. Η απάντηση του Τειρεσία είναι παράξενη και κατηγορηματική: Ναι, “si se non nouerit”· τουτέστιν: Ναι, «αν τον εαυτό του δε γνωρίσει».* Ο Νάρκισσος περνάει τα παιδικά του χρόνια ήρεμα, μακριά από τον αινιγματικό χρησμό του οιωνοσκόπου. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας του τον ερωτεύονται άντρες και γυναίκες, αλλά εκείνος δεν ανταποκρίνεται σε κανέναν. Μια μέρα που κυνηγούσε ελάφια στο δάσος, τον βλέπει η Ηχώ – «η νύμφη η βροντόφωνη, που ούτε να σωπαίνει άλλος σαν μιλεί, ούτε πρώτη η ίδια να μιλεί είχε μάθει» - και τον ερωτεύεται. Πιστός στην ψυχρότητα και στην αλαζονεία του, ο Νάρκισσος την απορρίπτει και, ντροπιασμένη, καταρρακωμένη από τον πόνο, η Ηχώ κρύβεται στο δάσος και καταριέται αυτόν που είχε περιφρονήσει τόσους άντρες και γυναίκες πριν από την ίδια: «έτσι ο ίδιος να αγαπά, έτσι αυτόν που αγαπά δικό του να μην κάνει». Τότε η Νέμεσις, η κόρη της Νύχτας και θεά της εκδίκησης, ικανοποιεί την παράκληση της Ηχούς, και η γενναιοδωρία της αυτή σφραγίζει την καταστροφή του Νάρκισσου. Φτάνοντας σε μια γάργαρη πηγή, πνιγμένη στο χορτάρι, «που ασήμιζαν καθάρια τα νερά της», ο Νάρκισσος ξαπλώνει για να ξεκουραστεί και να πιει νερό, αλλά, όταν σκύβει για να σβήσει τη δίψα του στην πηγή, μια διαφορετική και ακόρεστη δίψα θεριεύει μέσα του, «απ’ της θωριάς του το είδωλο που ‘βλεπε μαγεμένος, ελπίδα δίχως σώμα ερωτεύτηκε, σώμα θαρρεί πως είναι αυτό που ‘ναι νερό. Θαμπώνει ο ίδιος τον εαυτό του και απ’ την όψη του την ίδια μαγεμένος στέκει ασάλευτος λες κι ήταν άγαλμα από Παριανό μάρμαρο καμωμένο». Η κατάρα της Ηχούς εκπληρώνεται: Όταν ο Νάρκισσος ερωτεύεται το είδωλό του που αντανακλάται στο νερό, εμπλέκεται σε έναν ανέφικτο έρωτα. Αλλά και ο χρησμός του Τειρεσία επίσης εκπληρώνεται: Βλέποντας τον εαυτό του, γνωρίζοντας τον εαυτό του, ο Νάρκισσος πεθαίνει, και το άψυχο σώμα του μετατρέπεται «σ’ ένα άνθος κροκωτό μες στη μέση και με πέταλα κατάλευκα ζωσμένο» - στο λουλούδι του νάρκισσου.

   Επομένως ο Νάρκισσος του μύθου δεν είναι ο Νάρκισσος της λαϊκής σοφίας, αλλά ακριβώς το αντίθετο. Στην ιστορία του Οβίδιου ο Νάρκισσος δεν ερωτεύεται τον εαυτό του, αλλά το είδωλό του που αντανακλάται στο νερό· στην ιστορία του Οβίδιου ο Νάρκισσος μισεί στην πραγματικότητα τον εαυτό του, του προκαλεί απέχθεια ο εαυτός του, περιφρονεί με όλες του τις δυνάμεις τον εαυτό του, και γι’ αυτό πεθαίνει όταν βλέπει τον εαυτό του. Με τους κομπασμούς του, τις ψευδαισθήσεις του μεγαλείου και του ηρωισμού του, ο ναρκισσιστής κατασκευάζει μια ωραιοποιημένη φανταστική ιστορία, ένα ψέμα πίσω από το οποίο κρύβεται και οχυρώνεται συνάμα, μια μυθοπλασία ικανή να κρύψει την πραγματικότητα, την απόλυτη ρυπαρότητα της ζωής του, ή αυτό που εκείνος αντιλαμβάνεται ως απόλυτη ρυπαρότητα της ζωής του, τη μετριότητα και την ποταπότητά του, την τέλεια περιφρόνηση που νιώθει για τον εαυτό του. Ακαταπόνητος, ο ναρκισσιστής χρειάζεται τον θαυμασμό των άλλων για να επιβεβαιωθεί σ’ αυτό το ψέμα, όπως χρειάζεται τον έλεγχο και την εξουσία ώστε να μην μπορέσει κανείς να γκρεμίσει το καλοδουλεμένο προσωπείο που έχει υψώσει μπροστά του. Ο ναρκισσιστής ζει μες στη θλίψη και τον φόβο, σε μια χρόνια ανασφάλεια μεταμφιεσμένη σε ψυχραιμία (ακόμη και σε έπαρση ή υπεροψία), στο χείλος της αβύσσου της τρέλας, τρομοκρατημένος από το ιλιγγιώδες κενό που υπάρχει ή που διαισθάνεται βαθιά μέσα του, ερωτευμένος με το κολακευτικό μύθευμα που έχει κατασκευάσει για να ξεχάσει την απωθητική πραγματικότητά του, και γι’ αυτό θωρακίζεται απέναντι σε κάθε αίσθημα ενοχής, αλλά και απέναντι σε όλα σχεδόν τα συναισθήματα, τα οποία προσπαθεί να κρατήσει σε απόσταση, από φόβο μην τον αποδυναμώσουν  ή και τον καταστρέψουν ακόμη.

   Πολλοί ψυχολόγοι υποστηρίζουν επίσης ότι ο ναρκισσισμός γεννιέται στην παιδική ηλικία και είναι συνέπεια μιας βίαιης πράξης ή μιας βαθιάς πληγής – όπως γεννιέται ο Νάρκισσος από τη βία που άσκησε στην αρχή του μύθου ο Κηφισός στη Λειριώπη - , μιας δύσκολης στιγμής που το παιδί δε στάθηκε ικανό να τη διεργαστεί, μιας ταπείνωσης ή ενός άγριου πλήγματος στην  αυτοεκτίμησή του, μιας πρόωρης οδυνηρής εμπειρίας ανείπωτου τρόμου την οποία βίωσε μέσα στους κόλπους της οικογένειας, και ότι ο μύθος της ανωτερότητάς του δεν είναι παρά το προσωπείο της πραγματικής κατωτερότητάς του ή του πραγματικού του αισθήματος κατωτερότητας, το ανεξίτηλο τραύμα της οδυνηρής εμπειρίας ανείπωτου τρόμου. Ενδεχομένως να είναι αλήθεια όλ’ αυτά. Το σίγουρο πάντως είναι ότι η μυθοπλασία σώζει τον Νάρκισσο και, αν ο Μάρκο είναι με τον τρόπο του ναρκισσιστής, τα ψέματά του τον έσωσαν: Ο Μάρκο ήταν ένα ορφανό που το είχαν αποσπάσει δια της βίας από μια μητέρα φτωχή, τρελή και κακοποιημένη από τον άντρα της, ήταν ένα παιδί νομάς που δε γνώρισε στοργή, ένας έφηβος παθιασμένος σε μια εφήμερη επανάσταση, ηττημένος σε έναν φρικιαστικό πόλεμο, ένας άνθρωπος καταδικασμένος να χάνει από γεννησιμιού του, που κάποια στιγμή στη ζωή του αποφάσισε να επινοήσει το παρελθόν του με σκοπό να κατακτήσει την αγάπη και τον θαυμασμό που δεν είχε δεχτεί ποτέ του, να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό του, να κατασκευάσει έναν ένδοξο μύθο για τη ζωή του ώστε να κρύψει τη μέτρια και ντροπιαστική πραγματικότητα, να λέει ότι δεν ήταν αυτό που ήταν, ότι δεν είχε υπάρξει αυτός που είχε υπάρξει – ένας άντρας απολύτως φυσιολογικός, ένα ακόμη μέλος της τεράστιας, σιωπηλής, δειλής, γκρίζας και καταθλιπτικής πλειοψηφίας, που πάντα λέει Ναι -, αλλά ότι ήταν ένας εξαίρετος άνθρωπος, ένας από εκείνους τους μοναδικούς ανθρώπους που λένε πάντα Όχι, ή που λένε Όχι όταν όλοι οι άλλοι λένε Ναι ή όταν απλώς είναι πιο σημαντικό να πεις Όχι, ένας άνθρωπος που στις αρχές του ισπανικού εμφυλίου, σχεδόν παιδί ακόμα, είχε πολεμήσει με λύσσα ενάντια στον φασισμό από τις πιο επικίνδυνες και εξαντλητικές θέσεις, ένας άνθρωπος που κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου ήταν ένας ατρόμητος αναρχικός αντάρτης που δρούσε πίσω από τις εχθρικές γραμμές και ο οποίος, μετά τον εμφύλιο, ήταν ο πρώτος ή ένας από τους πρώτους ατρόμητους αντιστασιακούς ενάντια στον επικρατήσαντα φρανκισμό, ένας πολιτικός εξόριστος, θύμα και αγωνιστής κατά του ναζισμού, ένας ήρωας της ελευθερίας. Αυτά ήταν τα ψέματα του Μάρκο. Αυτός ήταν ο μύθος που ίσως να τον έσωσε, αφού, όπως τον Νάρκισσο, για πολλά χρόνια δεν τον άφηνε να γνωρίσει τον εαυτό του ή να αναγνωρίσει ποιος ήταν. Φυσικά, αν τα ψέματα έσωσαν τον Μάρκο, η αλήθεια την οποία αφηγούμαι σ’ αυτό το βιβλίο θα τον σκοτώσει. Επειδή η μυθοπλασία σώζει, αλλά η πραγματικότητα σκοτώνει…

  *Σημείωση της μεταφράστριας: Η μετάφραση εδώ και στα αποσπάσματα που ακολουθούν από το Τρίτο Βιβλίο των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου είναι του Τάσου Νικολόπουλου, Στιγμή, Αθήνα 2014.   

   

Ο Ενρίκ Μάρκο είναι ένας ενενηντάχρονος Βαρκελονέζος που παρίστανε τον επιζώντα των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και ο οποίος, μέχρι τον Μάιο του 2005, που αποκαλύφθηκε η απάτη του, είχε διατελέσει τρία χρόνια πρόεδρος της ισπανικής ένωσης επιζώντων, είχε παραχωρήσει δεκάδες συνεντεύξεις στον τύπο και στην τηλεόραση, είχε δώσει εκατοντάδες διαλέξεις σε σχολεία, είχε τιμηθεί με πολλές σημαντικές διακρίσεις και είχε συγκινήσει με την ομιλία του τους Ισπανούς βουλευτές (ορισμένους μέχρι δακρύων) που είχαν συγκεντρωθεί στο κοινοβούλιο για να αποτίσουν φόρο τιμής για πρώτη φορά στους Δημοκρατικούς εκτοπισθέντες από το Γ' Ράιχ.
Η είδηση της απάτης του έκανε τον γύρο όλου του κόσμου, μετατρέποντας τον Μάρκο από ήρωα στον μέγα απατεώνα, στον τρισκατάρατο σφετεριστή του ηρωισμού και της ιστορίας των άλλων. Ποιος ήταν όμως στ' αλήθεια ο Ενρίκ Μάρκο; Ο συγγραφέας εφορμά με πάθος καμικάζι στην αλήθεια της απάτης του Μάρκο για να καταδυθεί με συνταρακτική τιμιότητα στα βάθη της ίδιας μας της ύπαρξης - στην ανεξάντλητη ικανότητά μας να τρέφουμε αυταπάτες, στον καθημερινό κομφορμισμό και στα ηρωικά ψέματά μας, στην ακόρεστη δίψα μας για στοργή και κοινωνική αναγνώριση, στις αντιτιθέμενες ανάγκες μας για μυθοπλασία και πραγματικότητα, στις πιο οδυνηρές περιοχές του πρόσφατου ιστορικού παρελθόντος μας.
Το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο που δε μιλάει για τον Ενρίκ Μάρκο αλλά για τον καθένα από μας. Είναι το πιο ανατρεπτικό και ριζοσπαστικό έργο του Χαβιέρ Θέρκας, ένα εκπληκτικό βιβλίο που διευρύνει με πολύ μεγάλο θάρρος τα όρια του μυθοπλαστικού είδους και εξερευνά τα τελευταία σύνορα της σχέσης της ανθρωπότητας με την εικόνα της. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Prix du Livre Europeen 2016