"Πολιτική και ποίηση" έγραψε ο Δημήτρης Μαρωνίτης (εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ", 3.7.2005)

...............................................................

 

Πολιτική και ποίηση

έγραψε ο Δημήτρης Μαρωνίτης (εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ", 3.7.2005)

Εφυγε προχθές στα ογδόντα του ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, αφήνοντας την εικόνα του σε δικούς και φίλους. Οπως την είχε εξαγγείλει και υποσχεθεί ο Γιώργος Χειμωνάς, θεμελιώνοντας τους «Χτίστες» του: «Ο κόσμος να γίνει εικόνα. Αυτή θα είναι η τελευταία ζωή των ανθρώπων, να τους σκεπάσει μια εικόνα». Αυτόματος συνειρμός που συναιρεί δύο μορφές αυθεντικές, σε μια εποχή που κυνηγά απατηλά ίχνη. Οσο για τον ποιητικό λόγο του Μανόλη, γυρίζει τώρα κι αυτός σε οριστικό επίλογο, όπως το είχε ο ίδιος προβλέψει, απαιτώντας από εμάς μια άλλου είδους προσοχή και αγάπη. Κλειδί που ελπίζω σύντομα να βρεθεί. Προς το παρόν, ψάχνουμε, καθένας με τον τρόπο του, ανάμεσα σε πιο πρόχειρα διλήμματα, όπως αυτό που υπονοεί η επιγραφή του αφιερωμένου κειμένου.

Το ερώτημα πάντως αν ο Αναγνωστάκης υπήρξε, αποφασισμένα και έμπρακτα, πολιτικός ποιητής δεν είναι κατά τη γνώμη μου ανυπόστατο, φτάνει να το απαλλάξουμε από βολικές παρανοήσεις. Εν γνώσει μας ότι από πολύ νωρίς αρνήθηκε ο Μανόλης την εντεταλμένη στράτευση, όπως την όρισε και την επέβαλε η δογματική αριστερά στον τόπο μας, πληρώνοντας ακριβά αυτή του την άρνηση. Τούτο όμως δεν σημαίνει εγκατάλειψη της αριστερής προσήλωσης, η οποία στην περίπτωσή του αποδείχτηκε μέχρι τέλους αμετάκλητη, με όρους μάλιστα που δεν ήταν δεδομένοι και απαράβατοι, για να μην καταλήξουν με τη σειρά τους και αυτοί δογματικοί. Δύσκολη και βασανιστική επιλογή, στον βαθμό που απαιτούσε άγρυπνη κριτική συνείδηση, συγκεντρωμένη κάθε φορά στα συγκεκριμένα ζητήματα και αιτήματα. Τα οποία προέκυπταν κατά κανόνα στα σημεία τριβής πολιτικής και πολιτισμού, πολιτικής και ηθικής, προπάντων στο ευαίσθητο πεδίο της ποίησης, με την ευρύτερη σημασία της λέξης.

Συναιρώντας άλλοτε τους όρους ενός διλήμματος, που παίδεψε τους σημαντικότερους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, είχα προτείνει το ζεύγος της ποιητικής και της πολιτικής ηθικής. Ζεύγος που δεν εννοούσε, και δεν εννοεί βέβαια, ότι η πολιτική είναι εξ ορισμού ανήθικη και η ποίηση ηθική. Τέτοιου είδους χωριστική αφέλεια δεν αρμόζει στην κρίση του Μανόλη Αναγνωστάκη. Το πρόβλημα τίθεται σε άλλη βάση, αν δεχτούμε ότι πολιτική και ποίηση διαθέτει καθεμιά τη δική της ηθική, με ομόλογο, θετικό και αρνητικό, εκτόπισμα, που το καθορίζει η διαφορά στα κίνητρα και στους στόχους. Ας πούμε ότι η πολιτική ηθική είναι εμπράγματη, εξωστρεφής, προβλέψιμη και απρόσωπη, ενώ η ποιητική ηθική στοχαστική, εσωστρεφής, απρόβλεπτη και προσωποκεντρική. H μία, για να λειτουργήσει αποτελεσματικά, απαιτεί αξιωματικές βεβαιότητες, όταν η άλλη επιμένει στην απορηματική της αμφιβολία. Τέλος και προπαντός: η ηθική της πολιτικής εμπεριέχει τον θεσμό της εξουσίας, αντίθετα με την ηθική της ποίησης που αυτοπροσδιορίζεται ως αντιεξουσιαστική.

Παρά ταύτα, οι δύο αυτές αντίπαλες όψεις της ηθικής δεν είναι στην πράξη εντελώς ασύμπτωτες· μάλλον λειτουργούν συμπληρωματικά, επισκιάζοντας κάποτε η μία την άλλη. Τούτο διαφαίνεται κάθε φορά που το επίμαχο ζεύγος εφαρμόζεται και κρίνεται σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, οπότε οι αφηρημένες έννοιες που το συστήνουν (η πολιτική και η ποίηση) εντοπίζονται σε διακριτούς εκπροσώπους, όταν δεν συμπίπτουν στο ίδιο υποκείμενο. H περίπτωση του Μανόλη Αναγνωστάκη ανήκει προφανώς στην κατηγορία της σύμπτωσης. Επιλογή που εγκαινιάστηκε σε μιαν εποχή η οποία ευνοούσε τη συμμαχία μιας νέας αριστερής πολιτικής με μια νεανική και νεωτερική αριστερή ποίηση. Ο λόγος για την επονίτικη και την εαμική αντίσταση της τετραετίας 1941-1944, στην οποία μετέχει, έφηβος ακόμη, ο Μανόλης, γράφοντας τα ποιήματα των πρώτων του «Εποχών».

Στη φάση αυτή δραματική διάσταση μεταξύ πολιτικής και ποιητικής ηθικής δεν υφίσταται. H κρίση και η ρήξη επέρχονται σταδιακά από το 1946 έως το 1950 και παροξύνονται στην επόμενη δεκαετία, αποτυπωμένες στις τρεις διαδοχικές «Συνέχειες» (1954, 1956, 1962). Κρίση και ρήξη ωστόσο δεν αφορούν μόνον στην κατεστημένη πλέον εξουσία της μετακατοχικής δογματικής αριστεράς, αλλά και στην κατεστημένη αριστερή ποίηση, υπάκουη στο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Πώς εκφράζεται η διπλή αυτή αντίσταση του Αναγνωστάκη· αν και κατά πόσο παραλλάσσει, με τα ποιήματα του «Στόχου», στα χρόνια της επτάχρονης δικτατορίας (στη διάρκεια της οποίας προέκυψε, με τη διάσπαση του κομμουνιστικού κόμματος, το απόκομμα της Ανανεωτικής Αριστεράς)· τι σημαίνει εφεξής η απόφαση της ποιητικής σιωπής· αυτά είναι θέματα για προσεκτικότερη και νηφαλιότερη μελέτη. Με την προϋπόθεση ότι δεν θα αμφισβητείται στο μεταξύ και δεν θα νοθεύεται η αριστερή ταυτότητα του Μανόλη, σφραγισμένη με ανυποχώρητο, πολιτικό και ποιητικό, ήθος.