"Η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς" (Χ2) & "Η Αριστερά και η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς" τρία άρθρα του Κύρκου Δοξιάδη ("Εφημερίδα των Συντακτών", Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2022)

 .............................................................

Η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς

έγραψε ο Κύρκος Δοξιάδης* ("Εφημερίδα των Συντακτών", 9.8.2022)
 

Πριν μια εβδομάδα κυκλοφόρησε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το ακόλουθο πλαστό έγγραφο:

«Προς την αξιότιμη ομάδα social media support της συμμαχίας μας / Αθήνα 02/08/2022 / Αξιότιμοι σύντροφοι / Με την παρούσα επιστολή σας γνωστοποιώ ότι οι υποθέσεις βιασμού και γυναικοκτονίας στις περιπτώσεις της Λέσβου και του Ρεθύμνου έχουν τελεστεί από έλληνα και ως εκ τούτου πρέπει να αναπαράγονται στα social media με hashtags #γυναικοκτονία #νδ_παιδεραστές #καταπληκτική_ποιότητα_ζωής #λέσβος #μητσοτάκη_παραιτήσου. Εφιστούμε την προσοχή σας καθώς στις περιπτώσεις βιασμού και απόπειρας βιασμού που τελέστηκαν την τελευταία εβδομάδα σε Περιστέρι, Σκιάθο, Δυτική Αχαΐα, Θεσσαλονίκη και Ρόδο οι βιαστές έχουν καταγωγή από Αλβανία, Πακιστάν, Αλγερία και Μπαγκλαντέζ. Ως εκ τούτου απαγορεύεται η οποιαδήποτε ανάμιξή σας σε αυτές τις υποθέσεις. Μεγάλη προσοχή επίσης στο ατυχές γεγονός της γυναικοκτονίας στη Ζάκυνθο καθώς ο δράστης είναι αλβανικής καταγωγής και συνεπώς δεν επιτρέπεται η εμπλοκή σας και σε αυτή την περίπτωση. / Με εκτίμηση / Ο Πρόεδρος της Κ.Ο. ΣΥΡΙΖΑ-ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ / [(πλαστή) υπογραφή] / Αλέξης Τσίπρας»

Οι αντιδράσεις, κατά την άποψή μου, μάλλον υποτονικές. Υπήρξαν οι αυτονόητες διαψεύσεις, ο ΣΥΡΙΖΑ προσέφυγε στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος (τρέχα γύρευε, δηλαδή) και η υπόθεση σχεδόν ξεχάστηκε. Μεσολάβησαν βέβαια και τα γεγονότα με τις υποκλοπές και τις παραιτήσεις, αλλά ούτως ή άλλως αναμενόμενο. Οταν ένα έγγραφο είναι τόσο πασιφανώς πλαστό ώστε να μην τολμάει ούτε ο πολιτικός αντίπαλος να υποστηρίξει επίσημα τη γνησιότητά του, η ύπαρξη και κυκλοφορία του σχεδόν δεν αποτελεί είδηση. Ωστόσο, εμένα αυτό το έγγραφο με τρόμαξε. Στο σύντομο τούτο κείμενο, θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί.

Μια άποψη που έχω αναπτύξει σε κείμενά μου εδώ και πάρα πολλά χρόνια, αλλά και σχετικά πρόσφατα, είναι ότι το αστικό καθεστώς στην Ελλάδα, τουλάχιστον μετά τον βενιζελισμό, ποτέ δεν ασκούσε ηγεμονία προβάλλοντας μια δική του ιδεολογία με θετικό περιεχόμενο. Ποτέ του δεν είχε πείσει μεγάλο μέρος του κοινωνικού σώματος επαρκώς ώστε να μπορεί να κυβερνά με συναίνεση και με την οικειοθελή πειθάρχηση των πολιτών στις επιταγές του συστήματος. Συνεπώς, ήταν υποχρεωμένο να κυριαρχεί είτε με τον βούρδουλα της κρατικής βίας του μετεμφυλιακού αντικομμουνισμού και της δικτατορίας, είτε, μεταδικτατορικά, με τον οικονομικό εκβιασμό της αναγκαστικής ένταξης στην ΕΟΚ και κατόπιν των αυστηρών δημοσιονομικών πολιτικών της νεοφιλελευθεροποιημένης πλέον Ευρωπαϊκής Ενωσης. Μοναδική εξαίρεση σε αυτή την έλλειψη ιδεολογικής ηγεμονίας ήταν η εθνικιστική συναίνεση γύρω από το Μακεδονικό που είχε προκύψει κατά τις αρχές με μέσα της δεκαετίας του 1990.

Οχι όμως ότι η Δεξιά δεν είχε τη δική της ιδεολογία, ήδη από τα πρώτα χρόνια της μετεμφυλιακής περιόδου. Αλλά ήταν μια ιδεολογία που χαρακτηριζόταν από ένα σκέτα αρνητικό περιεχόμενο (και γι’ αυτό ακριβώς δεν ήταν σε θέση να ηγεμονεύσει). Οριζόταν σε αντιπαράθεση με μιαν άλλη ιδεολογία – εκείνην της Αριστεράς. Μέχρι τη δικτατορία 1967-74, αυτοπαρουσιαζόταν ως «εθνικοφροσύνη» – αλλά εκείνη η εθνικοφροσύνη δεν είχε σχέση με τον εθνικισμό, που έχει θετικό περιεχόμενο. «Εθνικόφρων» σήμαινε σκέτα «αντικομμουνιστής». Μεταδικτατορικά, ο αντικομμουνισμός της Δεξιάς υποχώρησε αναπόφευκτα ως προς την ένταση της επιθετικότητας στην έκφρασή του, αλλά παρέμενε σταθερά ως το υπόρρητο νήμα που διατηρούσε την –πάντα αρνητική– ιδεολογική ταυτότητα της ελληνικής Δεξιάς ως τέτοια. Κατά την τελευταία δεκαετία, με την κρίση, τα Μνημόνια και την εκλογική εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ, το αντιαριστερό μένος της Δεξιάς επανήλθε δριμύτερο, αλλά προσαρμοσμένο στις νέες συνθήκες – ήτοι με πιο «κυριλάτους» όρους από εκείνους της «εθνικοφροσύνης»: «εκσυγχρονισμός», «ευρωπαϊσμός» κ.ο.κ.

Οι νέες συνθήκες, όμως, πέρα από την ευρωπαϊκή ένταξη της χώρας, αφορούν και κάτι ακόμη. Η Ελλάδα εδώ και δεκαετίες είναι μια χώρα με πολλές εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες οικονομικών μεταναστών και πολιτικών προσφύγων. Κατά συνέπεια, ο ρατσισμός αναπόφευκτα μπαίνει στην ατζέντα του δεξιού καθεστώτος (κάτι που δεν ίσχυε στις συνθήκες της εποχής της «εθνικοφροσύνης»). Το ανατριχιαστικό όμως είναι το εξής: επειδή το καθεστώς εξακολουθεί να μην έχει τη δική του θετική ιδεολογία, στην οποία θα αποτολμούσε ίσως να προσδώσει και κάποια ρατσιστικά χαρακτηριστικά (όπως βλέπουμε να συμβαίνει σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης), και πάλι λειτουργεί αρνητικά. Προσπαθεί να καταδείξει σε τι συνίσταται ο ΑΝΤΙ-ρατσισμός του αντιπάλου, δηλαδή της Αριστεράς. Ετσι, όπως στο μετεμφυλιακό κράτος οι αριστεροί ήταν τα τέρατα που σφάζουν με κονσερβοκούτια και θέλουν την Ελλάδα επαρχία της Σοβιετικής Ενωσης, τα σύγχρονα τέρατα είναι οι Συριζαίοι, που δικαιολογούν και καλύπτουν γυναικοκτόνους και βιαστές αν είναι μετανάστες ή πρόσφυγες.

.................................................

Η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς - μέρος δεύτερο

έγραψε ο  Κύρκος Δοξιάδης ("Εφημερίδα των Συντακτών", 23.8.2022)

Το περασμένο Σάββατο, ο Κυριάκος Μητσοτάκης αποφάσισε να γιορτάσει το «τέλος της ενισχυμένης εποπτείας» από την Ε.Ε., κάνοντας επίσημη δήλωση. Μεταφέρω το χαρακτηριστικότερο ίσως απόσπασμα: «Στο παρελθόν ανήκουν […] και οι πληγές που άνοιξαν στον κορμό της κοινωνίας μας, αυτά τα 12 χρόνια: φανατισμοί, φωτιές, βία, αλλά και τραγικοί θάνατοι, όπως εκείνοι της Marfin. Τυφλή αμφισβήτηση των θεσμών. Πάνω και κάτω πλατείες, όπου φύτρωσε το ψέμα δίπλα στο δηλητήριο της Χρυσής Αυγής. Για ν’ ακολουθήσει, μετά, μία τετραετία δημαγωγίας που κόστισε 100 δισ. και έσπρωξε τον τόπο στο χείλος του γκρεμού. Χρειάστηκαν σκληρές μάχες κατά του λαϊκισμού για να παραμείνει η χώρα σε ευρωπαϊκή τροχιά».

Στο προηγούμενο άρθρο μου στην «Εφ.Συν.» («Η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς» - 9.8.2022) είχα επισημάνει το γεγονός ότι, τουλάχιστον από την εποχή του μετεμφυλιακού κράτους, η ελληνική Δεξιά ποτέ (σχεδόν) δεν είχε τη δική της θετική ιδεολογία – πάντοτε οριζόταν ιδεολογικά σε αντιπαράθεση με την ιδεολογία της Αριστεράς. Τούτο όμως σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι όσο χειρότερα τα πηγαίνει η Δεξιά από πλευράς δικής της ιδεολογικο-πολιτικής απήχησης τόσο πιο απωθητική πρέπει να είναι η εικόνα που κατασκευάζει για την Αριστερά.

Η μετεμφυλιακή Δεξιά της βίας, της νοθείας και του παρακράτους έπρεπε να παρουσιάζει τους κομμουνιστές σαν τέρατα, «μιάσματα», προδότες. Η σύγχρονη Δεξιά, που είναι γνωστό τοις πάσι πως –από κοινού με το ΠΑΣΟΚ– έχει την κύρια και την αρχική ευθύνη για την κρίση και τα μνημόνια, έπρεπε εξ αρχής να κατασκευάσει μια αφήγηση σύμφωνα με την οποία για όλα φταίει η Αριστερά. Στην Αριστερά αποδίδονται οι θάνατοι της Marfin, η ισχυροποίηση της Χρυσής Αυγής, αλλά και οι βαθύτερες αιτίες για την επιβολή των μνημονίων: «συντεχνίες», «λαϊκισμός», τα γνωστά.

Τι παρατηρούμε όμως τώρα; Στον τρέχοντα πολιτικό λόγο της Δεξιάς, όπως διαφαίνεται τουλάχιστον σε τούτη τη δήλωση του πρωθυπουργού, η περί των ευθυνών της Αριστεράς αφήγηση προβάλλει ακόμη και την εφαρμογή του τρίτου μνημονίου από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ ως… περίοδο δημαγωγίας και λαϊκισμού! Αυτό, σε επίπεδο ρητορικής πάντα προφανώς, αποτελεί ριζική μεταστροφή της αντι-αριστερής προπαγάνδας. Μέχρι πρότινος η κατηγορία ήταν περίπου η αντίστροφη: ότι ο ΣΥΡΙΖΑ εφάρμοσε το τρίτο μνημόνιο, που ήταν και το «χειρότερο», ενώ είχε υποσχεθεί στον κόσμο ότι θα «σκίσει τα μνημόνια».

Μια ίσως λίγο «εύκολη» ερμηνεία για τούτη τη μεταστροφή θα ήταν η ακόλουθη: ότι η αντι-μνημονιακή –δηλαδή «λαϊκιστική»– Αριστερά λειτουργεί για τη Δεξιά κάπως σαν τους «βαρβάρους» του γνωστού ποιήματος του Καβάφη. «Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς αντι-μνημονιακούς αριστερούς…» Αφού δεν υπάρχουν πλέον οι «βάρβαροι», πρέπει να τους επινοήσουμε: η αντι-μνημονιακή Αριστερά εξακολουθούσε να υπάρχει, ακόμη κι όταν εφάρμοζε μνημόνιο. Ο μόνος τρόπος να πείσει η Δεξιά για τον «εκσυγχρονισμό» της και τον «ευρωπαϊσμό» της είναι να ορίζεται σε αντιδιαστολή –και πάλι– με μια Αριστερά «λαϊκιστική» και «αντι-ευρωπαϊκή».

Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, όμως, τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα. Ο Μητσοτάκης και το δεξιό καθεστώς, γενικότερα, δεν αντιπαρατίθενται σε μια φανταστική αντι-μνημονιακή Αριστερά που στην πραγματικότητα εφάρμοσε μνημόνιο. Αλλά σε ό,τι έχει απομείνει από μια Αριστερά με πραγματικά αριστερή ιδεολογία, που ήταν και εξακολουθεί να είναι πραγματικά ενάντια στη νεοφιλελεύθερη λογική των μνημονίων, και που πιστεύει είτε ότι κακώς εφαρμόστηκαν από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ είτε ότι η ασφυκτική πίεση των θεσμών δεν άφηνε άλλη επιλογή.

Η συμβολική σημασία της δήλωσης Μητσοτάκη, λοιπόν, τέσσερα χρόνια μετά την έξοδο από τα μνημόνια και τη μέρα του «τέλους της ενισχυμένης εποπτείας», ενέχει τον χαρακτήρα μιας προειδοποίησης. Στο εξής, δεν θα χρειάζονται ούτε μνημόνια ούτε άλλου είδους έξωθεν παρεμβάσεις. Η ακρίβεια, η επερχόμενη νέα οικονομική κρίση, η παιδεία, η υγεία, το μεταναστευτικό και το προσφυγικό ζήτημα θα αντιμετωπίζονται με γνώμονα κυρίως το μένος εναντίον της όποιας εναπομείνασας ιδεολογίας της Αριστεράς. Στυγνός αυταρχισμός, απροκάλυπτη μεροληψία υπέρ του μεγάλου κεφαλαίου, καταστροφή της δημόσιας τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, περαιτέρω συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους, ρατσιστικές πολιτικές αστυνόμευσης των συνόρων.

Δυο λόγια ακόμη σε σχέση με το τελευταίο. Η βαθιά αρνητική δομή της δεξιάς ιδεολογίας ίσως φαίνεται στην πιο γλαφυρή της εκδοχή όταν ο πρωθυπουργός, στην ίδια αυτή δήλωση, χρησιμοποιεί τη διατύπωση: «μεταναστευτικές εισβολές στον Εβρο». Εδώ έχουμε την αντιστροφή της ιδεολογίας της Αριστεράς σε βαθμό καρικατούρας. Η Δεξιά αντιμετωπίζει τους πρόσφυγες όχι με όρους πανανθρώπινης αλληλεγγύης, αλλά ως απειλή για την εδαφική μας ακεραιότητα.

............................................

Η Αριστερά και η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς

γράφει ο Κύρκος Δοξιάδης ("Εφημερίδα των Συντακτών", 6.9.2022)

Στο προηγούμενό μου άρθρο στην «Εφ.Συν.» («Η αρνητική ιδεολογία της Δεξιάς – μέρος δεύτερο» - 23.8.2022), είχα γράψει: «…η ελληνική Δεξιά ποτέ (σχεδόν) δεν είχε τη δική της θετική ιδεολογία – πάντοτε οριζόταν ιδεολογικά σε αντιπαράθεση με την ιδεολογία της Αριστεράς. Τούτο όμως σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι όσο χειρότερα τα πηγαίνει η Δεξιά από πλευράς δικής της ιδεολογικο-πολιτικής απήχησης, τόσο πιο απωθητική πρέπει να είναι η εικόνα που κατασκευάζει για την Αριστερά».

Το ερώτημα του σημερινού μου άρθρου είναι: Τι συνεπάγεται λοιπόν αυτό για την ιδεολογική ταυτότητα της ελληνικής Αριστεράς; «Καλώς εχόντων των πραγμάτων», τίποτε. Δεν είναι δυνατόν να συμπαρασύρεται η οργανωμένη Αριστερά από την εις βάρος της δεξιά προπαγάνδα ως προς τη συγκρότηση της δικής της ιδεολογικής ταυτότητας. Η πραγματικότητα της ιδεολογικής πρακτικής άλλα μας λέει όμως, δυστυχώς. Και τούτη η πραγματικότητα έχει να κάνει με δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά της ιδεολογίας, που έχει επισημάνει η μαρξιστική θεωρία.

Πρώτον, η ιδεολογία δεν διαμορφώνεται σε ακαδημαϊκές συζητήσεις διανοουμένων ή/και πολιτικών προσώπων, αλλά μέσα σε υλικούς μηχανισμούς και διά μέσου αντίστοιχων υλικών πρακτικών. Και τούτο δεν αφορά μόνο την κυρίαρχη –αστική, ας πούμε– ιδεολογία, αλλά και την κυριαρχούμενη: εκείνη της Αριστεράς. Που με τη σειρά του σημαίνει ότι η κυρίαρχη τάξη, ακόμη και αν δεν έχει κατορθώσει να συγκροτήσει τη δική της θετική ιδεολογία, έχει μια προνομιακή θέση ως προς τη συγκρότηση της ιδεολογίας του αντιπάλου, δηλαδή της Αριστεράς. Καθ’ ότι εκείνη κυριαρχεί και στους εν λόγω υλικούς ιδεολογικούς μηχανισμούς: σχολείο, ΜΜΕ, εκκλησία, κοινοβουλευτικοί θεσμοί, πολιτισμός.

Δεύτερον, που κατά μία έννοια ίσως είναι σημαντικότερο. Η ιδεολογία έχει εξ ορισμού μια εξαιρετικά επιδραστική ασυνείδητη επενέργεια. Το τι πιστεύουμε δεν προκύπτει μόνον ως αποτέλεσμα συνειδητών επιλογών, αλλά σε μεγάλο βαθμό ορίζεται από τις εμπειρίες μας στους εν λόγω μηχανισμούς και εν γένει στην καθημερινότητά μας, που επηρεάζουν και διαμορφώνουν τη σκέψη μας χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Επιπλέον, συχνότατα δεν έχουμε καν συνειδητή επίγνωση της ιδεολογίας που προσδιορίζει τις πράξεις μας και τα λόγια μας. Αρκεί να αναλογιστούμε πόσοι εθνικιστές, ρατσιστές, σεξιστές διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους πως ουδεμία σχέση έχουν με τις συγκεκριμένες ιδεολογίες.

Τα παραπάνω ισχύουν και για την ιδεολογία της Αριστεράς ως συλλογικού υποκειμένου. Πριν από τη δικτατορία, η ΕΔΑ στο Κυπριακό διατηρούσε την πιο αδιάλλακτη από όλα τα κόμματα «εθνικόφρονα» στάση, υποστηρίζοντας μέχρι τέλους (έως λίγο πριν από το πραξικόπημα του 1967) την ένωση (ολόκληρης) της Κύπρου με την Ελλάδα. Τούτο το γεγονός έχει μείνει καταχωνιασμένο στα βάθη της ιστορικής λήθης, δεδομένου ότι μεσολάβησαν ακριβώς η δικτατορία και η οργανωμένη από τη χούντα του Ιωαννίδη ανατροπή του Μακαρίου που αποτέλεσε το πρόσχημα για την τουρκική εισβολή το 1974.

Αλλά αν το ανασύρουμε στην ιστορική μας μνήμη είναι αποκαλυπτικό για το πόσο διαστρεβλωτικά μπορεί να λειτουργήσει για την ιδεολογία της Αριστεράς η άκρως απαξιωτική εικόνα που κατασκευάζει για εκείνη η Δεξιά. Η Αριστερά τότε προσέφυγε στην εθνικιστική πλειοδοσία, σε μια προσπάθεια να αποβάλει από πάνω της τη ρετσινιά του προδότη που της είχαν αποδώσει οι νικητές του Εμφυλίου. [Αναλυτικότερα για αυτό το ζήτημα, βλ. Κύρκος Δοξιάδης, «Εθνικόφρων διχασμός και εθνική συσπείρωση», στο: Γιάννα Αθανασάτου, Αλκης Ρήγος και Σεραφείμ Σεφεριάδης (επιμ.), Η δικτατορία 1967-1974, Αθήνα: Καστανιώτης, 1999, σ. 166-173.]

Γενικεύοντας, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τούτη την κατάσταση «σύνδρομο του ηττημένου». Χωρίς να προσφεύγουμε σε ψυχολογισμούς, θα έπρεπε ωστόσο να επισημάνουμε ότι πρόκειται για μια υποκειμενική στάση, που συνίσταται στην ασυνείδητη –και εν μέρει αναπόφευκτη– αποδοχή των όρων που επιβάλλει η υλικά πανίσχυρη καθεστωτική αντι-αριστερή προπαγάνδα.

Η συντριπτική επικοινωνιακή υπεροπλία της Δεξιάς εξακολουθεί βέβαια να ισχύει και στις μέρες μας, παρ’ ότι δεν υφίστανται οι συνθήκες καταστολής και λογοκρισίας της μετεμφυλιακής περιόδου. Η αντίστοιχη «ρετσινιά» που έχει κολλήσει τώρα η Δεξιά στην Αριστερά είναι εκείνη του «λαϊκισμού». Η οποία εν ολίγοις συνίσταται στην παρουσίαση της ίδιας της αριστερής ιδεολογίας ως ανεύθυνης δημαγωγίας.

Η ειρωνεία με τον ΣΥΡΙΖΑ είναι πως το «σύνδρομο του ηττημένου» το ανέπτυξε όντας στην κυβέρνηση. Η αναγκαστική εφαρμογή του μνημονίου επηρέασε την ιδεολογική του ταυτότητα κατά τρόπο καθοριστικό – και, όπως φαίνεται προς το παρόν τουλάχιστον, μη αναστρέψιμο. Οσο πασχίζει να εμφανίζεται «εκσυγχρονιστικός» (με τους όρους του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος), η ιδεολογική του ταυτότητα θα εξακολουθεί να ορίζεται από τη διαστρεβλωτική επενέργεια της αρνητικής ιδεολογίας της Δεξιάς.

* Σημείωση: καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών