"Ο φασισμός του 21ου αιώνα" έγραψε η Αιμιλία Σαλβάνου ("Εφημερίδα των Συντακτών", 6.10.2021)

 ...............................................................

           Ο φασισμός του 21ου αιώνα

έγραψε η Αιμιλία Σαλβάνου ("Εφημερίδα των Συντακτών", 6.10.2021)

Τι είναι ο φασισμός τον 21ο αιώνα; Οι συστηματικές επιθέσεις ακροδεξιών και νεοναζιστικών ομάδων ένα χρόνο μετά την καταδίκη της Χρυσής Αυγής προκαλούν αγανάκτηση, αλλά και ερμηνευτική αμηχανία. Παρακολουθούμε την αντεπίθεση ενός πολιτικού χώρου παρ’ όλη τη θεσμική του ήττα. Τι συμβαίνει; Η καταδίκη της Χρυσής Αυγής είχε αναμφισβήτητη κοινωνική, πολιτική και συμβολική σημασία. Αλίμονο αν η απόφαση ήταν διαφορετική, αν δεν ακουγόταν στο δικαστήριο ο εγκληματικός της χαρακτήρας. Τι γίνεται όμως με τον φασισμό στην κοινωνία; Πόσο έχουμε κατανοήσει τα ιδεολογικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του, πόσα ξέρουμε για τη δεξαμενή που γεννά τις σύγχρονες νεοφασιστικές ομάδες;

Δεν φτάνει να προσπαθούμε να ξορκίσουμε το κακό με χαρακτηρισμούς του τύπου «αυγό του φιδιού» και με αναπαραστάσεις που τον μετατρέπουν σε καρικατούρα. Η σύγχρονη Ακροδεξιά δεν είναι απομεινάρι του παρελθόντος, ούτε αποτελείται από γραφικούς τύπους που κάνουν τατουάζ με σβάστικες και νοσταλγούν τον Χίτλερ. Οι σβάστικες, οι δάδες, οι ναζιστικοί χαιρετισμοί είναι σημαντικά στοιχεία του συμβολικού σύμπαντος των ομάδων αυτών, δεν συνθέτουν όμως την πλήρη εικόνα.

Ο σύγχρονος νεοφασισμός είναι σύνθετο φαινόμενο, που δεν εξαντλείται στις ομάδες κρούσης, τα τάγματα εφόδου και τα λούμπεν στοιχεία των νεοναζιστικών ομάδων. Η νέα Ακροδεξιά είναι πάνω από όλα γέννημα της εποχής της – ακόμη και όταν δημιουργεί φαντασιακές συνδέσεις με το παρελθόν. Εχει ενσωματώσει τον λόγο του 21ου αιώνα, μιλά για δικαιώματα, για αλληλεγγύη, για έμφυλες ταυτότητες, ακόμη και για διαφορετικότητα. Μόνο που το κάνει με τρόπο που δίνει στις έννοιες αυτές αντιδραστικό περιεχόμενο, αφαιρώντας τους κάθε προοδευτικό και δημοκρατικό πρόσημο. Οσο επιμένουμε να διαβάζουμε την Ακροδεξιά με παλιά εργαλεία, τόσο λιγότερο θα μπορούμε να κατανοήσουμε από πού αντλεί τη δύναμή της.

Δεν είναι τυχαίο που ο νεοφασισμός βρίσκει απήχηση στις λαϊκές συνοικίες. Δεν γεννιέται ωστόσο νομοτελειακά από τη φτώχεια. Η εμφάνισή του έρχεται ως απάντηση στη συστηματική περιφρόνηση, την αίσθηση εγκατάλειψης και προδοσίας, την επισφάλεια και την επαναλαμβανόμενη εξώθηση στα όρια του συστήματος, την απογοήτευση. Δεν είναι η φτώχεια – είναι η φτώχεια μαζί με την κοινωνική αναλγησία και την αίσθηση έλλειψης διεξόδου. Και η οργή που γεννά.

Οσο δεν το καταλαβαίνουμε και συνεχίζουμε να ρομαντικοποιούμε τα αδιέξοδα των ανθρώπων, τόσο δεν θα καταλαβαίνουμε γιατί ζούμε όσα ζούμε. Είναι τυχαίο άραγε που τα πρόσφατα επεισόδια ξεκίνησαν από ΕΠΑΛ, ένα σχολείο στο οποίο συναντιούνται ταξικά χαρακτηριστικά με νοοτροπίες κοινωνικής υποτίμησης; Εκτός από κάποια στατιστικά και δημογραφικά στοιχεία, δεν έχουμε έρευνες που να φωτίζουν το φαινόμενο από τα μέσα. Τι είναι αυτό που ελκύει τους ανθρώπους σε νεοφασιστικές ομάδες; Ποιο είναι το πολιτισμικό τους σύμπαν; Από τι εμπνέονται και τι ονειρεύονται; Ποιες απογοητεύσεις και αδιέξοδα έχουν αντιμετωπίσει μέχρι να αναζητήσουν την ελπίδα στον νεοναζισμό;

Ο νεοναζισμός δεν είναι απλά μια μορφή πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης. Οι άνθρωποι ριζοσπαστικοποιούνται σε πολλές κατευθύνσεις – υπάρχει και ο αριστερός ριζοσπαστισμός, αλλά και ο θρησκευτικός ριζοσπαστισμός. Καθένας από αυτούς έχει περισσότερες διαφορές παρά κοινά σημεία με τους υπόλοιπους, σε σημείο που η χρήση κοινής έννοιας για την ερμηνεία τους επαναφέρει στη συζήτηση τη θεωρία για τα επικίνδυνα άκρα από την πίσω πόρτα. Ο λόγος περί ριζοσπαστικοποίησης έχει μετατραπεί σε έναν λόγο ισοπεδωτικό, που εξισώνει ό,τι θεωρεί πως απειλεί τη συναίνεση στο νεοφιλελεύθερο παράδειγμα. Αυτή η εξίσωση όμως λειτουργεί ως το καλύτερο άλλοθι του νεοναζισμού.

Η αλήθεια είναι ότι για χρόνια τώρα ξεπλένουμε ως κοινωνία τον νεοναζισμό, χωρίς να το λέμε. Το κάναμε όταν εξισώσαμε θεσμικά τα «εγκλήματα σταλινισμού και ναζισμού», παραβλέποντας ότι στην περίπτωση του ναζισμού η βία δεν είναι σύμπτωμα, αλλά δομικό στοιχείο της ιδεολογίας του. Το κάναμε επίσης όταν την ίδια ώρα που ξορκίζαμε τον ναζισμό ως ανωμαλία της Ιστορίας και δηλώναμε τον αποτροπιασμό μας για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης που δημιούργησε, δημιουργούσαμε νέα στρατόπεδα συγκέντρωσης για τους σύγχρονους απόβλητους της κοινωνίας, πρόσφυγες και μετανάστες τούτη τη φορά – και αρνούμασταν να δούμε την αντιστοιχία.

Βγαίνοντας από μια σειρά διαδοχικών κρίσεων, βρισκόμαστε μπροστά σε μια στροφή που χρειάζεται γενναιότητα. Εχει έρθει η ώρα να απελευθερωθούμε από τις μυθολογήσεις του παρελθόντος. Δεν ήταν εξαίρεση ο φασισμός στην Ευρώπη ούτε παρένθεση στην κανονικότητα μιας δημοκρατικής παράδοσης. Ηταν μια ιδεολογία που γοήτευσε τόσο τα λαϊκά στρώματα όσο και την αστική τάξη, δημιουργώντας κατά περίπτωση ανάλογες πολιτισμικές εκφάνσεις. Με τον ίδιο τρόπο χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε και τον σύγχρονο νεοφασισμό.

Οχι ως αναβίωση, αλλά ως χώρο με πολλαπλές πολιτισμικές εκφράσεις, που ακουμπούν σε σύγχρονα αδιέξοδα και που αναζητούν φαντασιακές συγγένειες στο παρελθόν και πολιτική νομιμοποίηση στις πρακτικές του παρόντος. Η κατανόηση δεν σημαίνει ξέπλυμα. Αντίθετα αποτελεί προϋπόθεση για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στην πρόκληση επί του πραγματικού και όχι με βάση το πώς φανταζόμαστε ότι έχουν τα πράγματα. Δεν υπάρχει λόγος να χαρίζουμε τους νέους και τις νέες μας στις νεοναζιστικές ομάδες, επειδή αρνούμαστε να δούμε τα αδιέξοδα που έχουμε φτιάξει και τις κορδέλες με τις οποίες προσπαθούμε να τα κρύψουμε.

* ιστορικός